Luqaddii Ilaahay
W/Q:Ibraahin Yuusuf Axmed
Beri baan
nin soomaaliyeed oo igu cusbaa la sheekaystay. Cabbaar ka dib waxaan
weydiiyey bal in uu yaqaan soomaali kale oo aan isagana markaa ka hor dal
kale ku bartay. Haa, ninkaas waan aqaan, ayuu iigu
jawaabey. Runtii labada nin isuma ay egayn isku degaanna kama ay
iman, waxa keliya ee ka dhexeeyeyna waa in ay beri markaa aad uga
horreeyey isyaqaanneen. In ay isyaqaanneen sida aan ku gartay waa iyaga oo
aad isugu hadal egaa. Labadooda ka dambe, oo ahaa ka da yar, marka uu
hadlayo ereyada uu adeegsado iyo guud ahaan sida uu u dhaqmaa waxay ahayd
sidii ka hore oo tabtii ah. Labada ka hore ayaa da weynaa, ilbaxsanaa oo
tacliin sarreeyey. Dabadeed ka yari
dhaqanka, gaar ahaan hadalka, ayuu kaga dayday. Waqti dambe ayaan ogaadey bulshooyinkuna in ay shakhsiyaadka la mid yihiin oo ay midiba ta ka horraysa ku dayato. Tusaale ahaan maanta dunidu dhaqanka guud dadka maraykanka ayey kaga dayataa, haddii ay noqoto maamulka hawlaha, dharxidhashada, muusigga, timojarashada, sida loo socdo, sida loo hadlo i w m. Sidaas oo kale afka ay bulshada ilbaxa ahi ku hadasho bulshooyinka kale oo dhami waa ay bartaan. Carabigu mar buu ahaa afka ilbaxnimada iyo cilmiga oo barashadiisa qaarad walba looga iman jirey. Laatiinka iyo faransiiskuna mar bay halkaas oo kale gaadheen. Casriganina waa kii af ingiriisida. Laakiin innaga carabiduna waxay inagu haysaa raaf dambe. Xumaan
iyo samaanba dadku weligii joogto ayuu isu saamaynayey weligiina isu
saamayn doonaa. Taasi siyaalo badan ayey ku fushaa, laakiin
aaladda ugu muhiimsani waa
luqadda. Barashada af qalaad, siiba mid
xaddaarad leh, waa dan aad u weyn, waayo
aqoonta iyo waayo-aragnimada afkaas ku jira ayaa laga dhaansadaa. Waxaanse
marnaba bannaanayn oo liidnimo ah in ay ummadi
afkeeda mid kale uga tagto, ogaan iyo ogaan la'aanba. Waxaa
dadnimoxumo ah in uu qof weyni marka uu hadlayo ama wax qorayo dadka afka
la wadaaga af kale wax ugu gudbiyo, ama sidii ilmo afbarad ah
luqaddiisa mid kale ku walaaqo.
Soomaali badan ayaa marka ay hadlayaan ama wax qorayaan aan kala sooci
aqoon soomaaliga iyo af kale oo ay wax ka yaqaannaan. Waxaa jira kuwo
wadaaddo u badan oo af carbeedka u qiiraysan, oo malaha rumaysan afkaasi
in uu kooda ka barako badan yahay. Malaha
waxay moodayaan ereygii carabi ah ee afkooda ka soo baxaba in Ilaahay
ajar uga qorayo. Bal u fiirso marka ay
dadkooda la hadlayaan sida ay carabida ugu dhiiqoonayaan. Bal u fiirso
waxa ay hadal, maanso, maahmaah iyo sheeko carbeed halaloobinayaan,
dabadeed sidii aayad Qur'aan ah erey erey u
fasirayaan. Taas waxaa ka daran marar badan
ayey fekerkooda soomaaliga ah horta af
carbeed soo mariyaan ka dib soomaali u rogaan. Sidaas waxaa
macnodarro ugu luma waqti iyo faham badan.
Runtii marka ay dadkooda la hadlayaan maba mooddid in ay af soomaali ku
hadlayaan, oo qofka aan carabida aqooni wax yar buu ka
fahmaa. Mid kuwaas ka mid ah oo aanu mar
doodnay wuxuu ii qirtay af soomaaliga inta uu ka yaqaan haddii uu carabi
ku beddelan karo in uu ku
beddelan lahaa. U dullaynta af soomaaliga af carbeedka waxaa ka dambeeya saddex danood oo kala ah: 1) In la moodayo af carbeedku in uu af soomaaliga ka qiimo sarreeyo. Wadaaddo badan oo daacad ah ayey la tahay carabidu iyaga iyo dadkoodaba in ay soomaaliga uga roon tahay. Waa dad aqoon liita oo maskaxda laga haysto una baahan wacyigelin iyo baraarujin. 2) Qorshe ah in af soomaaliga, sidiisaba, laga takhalluso oo af carbeed lagu dooriyo. Hawshaa waxaa soo abaabusha Jaamacadda Carabta hay'adaheeda dhaqanka, waxaana u fuliya dad soomaaliyeed oo inta badan gashan shaadh diineed. Taasi damac qowmiyadnimada carbeed lagu durkinayo, laguna meelmarinayo heshiiskii rakhiiska ahaa ee Ina Carte Qaalib iyo Ina Siyaad Barre mugdiga lagaga saxiixday. 3)
Meelmarsi dan ganacsi iyo suuqgeyn badeeco.
Markii ay labada kooxood ee kor ku xusani dadkooda carabida u dulleeyeen,
ee diin uga dhigeen ama siyaasad ku fushadeen, ayey ganacsataduna bilawday
in ay bulshada carabida loo nugleeyey lacag kaga samaysato. Carabidu waa afkii diinta, ayaa lagu doodaa. Laakiin haddii ay carabidu diinta wax tarayso maxaynu habeen iyo maalin u aragnaa carab aan wax uu ku tukado iyo si uu u tukado aqoon? Carab badan maxay qaadanwaa ugu noqotaa marka ay arkaan soomaali aan carabi aqoon oo haddana Qur'aanka xafidsan diintana aqoon sare u leh? Dhanka kalena carabku wuu ku qoslaa marka uu arko soomaali Qur'aanka xafidsan haddana aan aayad keliya ka fahmi karin. Diinta iyo luqaddu waa laba wax oo isa saameeya laakiin kala duwan. Haddaba si ay barashada diintu u fududaato maxaa diidaya in af soomaali loo soo raro, sida imikaba la bilaabay, taas oo aan fahamkeeda oo keliya sahlayn ee af soomaaliga qudhiisa siinaysa awood xaddaaradeed?
Fekerka
ku saabsan
soomaaliyeynta diintu weligii waa uu soo jirey. Ugu yaraan waxaynu hubnaa
in uu soo taxnaa ilaa maalintii uu Sheekh Yuusuf Kowneyn higgaadda
carabida soomaaliyeeyey. Culimo badan baa
xilliyo kala duwan maanso af soomaali ah ku koobtay
sifooyinka Eebbe,
siirada Nebiga, tiirarka Islaamka i w m. Sida aynu garan karno
dadkaa dadaalka badan waxaa ka hor timid dhibaato ah af soomaaliga oo aan
qornayn, taas oo ka joojisay in ay hawshaa sii wadaan. Mar walbana waxaa
jirey fikrado dibusocod ah oo
fekerkaa firfircoon ka soo hor jeedey.
Xataa siddeetanaadkii dhowaa ee
qarnigii dhammaaday, markii ugu horraysey
ee qayb Qur'aanka ka mid ah macnaheeda buug
af soomaali ah lagu soo bandhigay, dad badan baa argagaxay oo moodey in
macsi la galay. Tobaneeyo
sano oo kale ayey qaadatay in aynu aragno
Qur'aanka Kariimka ah oo af soomaali ku
abyan. Mar kale ayey maskaxdii dibusocodka ahayd qaylo cirka ku
shareertay, iyada oo ku andacoonaysa in sidaas
macno badani Qur'aanka kaga lumayo, dadkuna barashada carabida ka
jeesanayo. Labadaas eedood waxaa ka dhalanaya laba weydiinood: 1) Muxuu
macno badani Qur'aanka uga lumayaa, af
soomaaligu sow af nool oo wax lagu tarjumi
karo laguna fahmi karo ma aha? 2) Ka
jeesashada carabidu maxay qalad u tahay
haddii laga maarmo? Waxaa xaqiiqo ah cidda
sidaas u doodaysaa in aanay Qur'aanka, af soomaaliga iyo soomaalida toona
dan ka lehayn, ee ay carabida uun ka fekerayso,
sababihii aynu soo xusnay dartood. Haddii mas'alada diinta halkaa lagu dhaafo, carabigu waa af leh xaddaarad culus oo ay ku qoran tahay aqoon aan xaddi lahayni. Haddaba kuwa carabida lagu ibtileeyey in aanay waxaas oo feker iyo taariikh ah waxba ka soo tarjumin ayaa waano qaadasho inoogu filan. Waxaa
iyaguna jira dad mas'uul sheeganaya oo
haddana afkooda afaf qalaad kula kacaakufa. Tusaale ahaan haddii uu
dadweynuhu maqlo "Saaxada siyaasadeed" boqolkiiba imisa qof ayaa
fahmi kara ereyga "saaxa"? Waa erey-saxaafadeed
carbeed oo meelahaas laga soo helay. Waxaa si doqonnimo ah loo adeegsadaa
ereyo ay ka mid yihiin "wasiir khaaraji", "wasiir daakhili", "ra'iisal
barlamaan", "wasiir difaac" i w m. Kuwa
ingiriisida ku waashay iyagu sida kuwaa hore uma indho adka oo haddii
qaladkooda loo tilmaamo ma difaacaan. Af
qalaad aqoontu miyaa? Dhinac kale oo uu afka gaaladu inaga soo galay waa ereyo looga maarmi waayey maamulkii iyo noloshii casriga ahaa ee iyaga laga dhaxlay. Dugsiyada, xafiisyada, qalabka iyo waxyaalihii inagu cusbaa oo dhan ereyo ingiriisi, talyaani, faransiis ama carabi ah ayaa loo adeegsadey. Weliba taasi waxaa ay u sii darnayd intii aan qorista af soomaaliga iyo ereybixinta la bilaabin. Ereyadaas waxaa ka mid ah: xafiis (office), teeb (type), buug (book), Eerboodh (airport), looyar (lawyer), barafasoor (professor), boolis, bilays (police) i w m. Laga soo bilaabo sannadkii 1972 af soomaaligu wuxuu noqday af xaddaaradeed, ka dib markii la qoray ee wax lagu bartay waxna lagu qoray, isla markaa si firfircoon ereybixin loogu sameeyey. Taasi waxay ka soo yar saartay dayacii iyo darxumadii uu weligii qabey, waxayna dabaqabasho u noqotay suugaantii iyo waayo-aragnimadii lumi jirey. Laakiin ma ay joojin weerarkii ba'naa ee debedda kaga imanayey. Tayoxumo aad u weyn oo dadkii waxbarashada af soomaaliga ku qalinjebiyey laga arkay ayaa dhiirri gelisay in ay kuwa afafka kale wax ku bartay ismuujiyaan. Waxaa kale oo soo baxay wadaaddo kuwii hore ka duwan oo ay carabida iyo diintu isku mid u yihiin. Gaar ahaan labadaas xaaladood oo waxyaalo kale ku tiirsan ayaa af soomaaliga weerarka debedda u nugleeyey. Ereyada
iyada oo aan laga fiirsan afkeenna iyo dhaqankeenna la falgalay waxaa ugu
caansan "land". Sida la wada yaqaan ereygu waa magac af yurub ah oo
macnihiisu yahay dhul ama dal. Markaa ayey
inoo bixiyeen "British Somaliland", "Italian Somaliland" iyo "French
Somaliland". Innaguna sidii ilmo afbarad ah ayeynu kaga daba dhawaaqnay. Laakiin
waxaaba la arkay mid tii hore ka daran. Qayb kale oo Soomaaliya ah ayaa
loo bixiyey "Puntland". Magacani qaldanaanta iyo qalaadnimada kii hore
kama duwana, waxaase dheeraad u sii ah laba dhibaato. Marka hore
xarafka P dhawaaqa af soomaaliga kumaba
jiro, dabadeed waxaad maqlaysaa iyada oo loogu dhawaaqayo B, "Buntlaand".
Markaa carruurta dugsiga dhigata ma waxaa lagu karsbaashaa barashada
dhawaaqa xarafka P ee aan afkooda hooyo ku jirin carrabkooduna karayn? Sida
aynu maanta af ingiriisida ugu dullownay lagama sheekayn karo. Qalabkeenna
warfaafinta ayeynu taa uga dhigan karnaa muraayad aynu isku daawanno. Bal
u fiirso bogagga Inter Net-ka badankooda. Waxa ku qoran boqolkiiba imisa
ayaa ingiriisi ah? Boggii awelba shisheeye loogu talogalay isagu ha inaga
ceeb la'aado. Marka
horumarka ama dibudhaca af soomaaliga laga hadlayo, in "af soomaali" uun
la iska yidhaahdo ma aha, ee waxaa khasab ah in laga eego dhinacyo kala duwan, gaar ahaan saddexda
dhinac ee kala ah: hadalka, qoraalka iyo halabuurka (halabuur halkan
waxaan ka wadaa oo keliya suugaanta la curiyey
laakiin aan daabacnayn). Waxaa kale
oo waajib ah in loo kuurgalo kala
duwanaanta gobollada iyo ururrada bulshada, taas oo fududaynaysa helista
sababaha horumarka ama dibudhaca.
Haddii aynu si gaar ah ugu sii dhabbogalno labada qaybood ee duruuf ahaan ilaalinta iyo horumarinta af soomaaliga u xilsaaran, waqooyi iyo koonfur, waxaa inoo soo baxaysa natiijo ay koonfurtu guusha ku helayso, taas oo lid ku ah dabcigii hore ee bulshada soomaalida lagu yaqaanney. Dabcigaasi wuxuu ahaa in wax kasta oo af soomaaliga iyo fankiisa ah ay bulshada waqooyigu hormuud ka ahaan jirtey. Tusaale ahaan maanta waxgaradka koonfureed badankoodu fekerkooda qoraal soomaali ah waa ay ku soo gudbin karaan, laakiin kuwa la siman ee reer waqooyi in yar ayaa taa samayn karta, oo ingiriisida ayey la magansadaan. Xasuusqorka aayaha leh ee Xuseen Cali Ducaale, Jaamac Maxamed Qaalib iyo Maxamed Siciid Gees, oo saddexduba soo bandhigay waayo-aragnimadooda siyaasadeed, ayaa tusaale u ah sida ay waxgaradka gobolkaasi ugu fashilmeen adeegsiga afkooda. Dadka gobolkaas ku dhaqan buugga af ingiriisida ku qoran ayaa weli uga qiimo sarreeya ka soomaaliga ah. Ku kala horraynta waqooyi iyo koonfur ee adeegsiga qoraalka af soomaaliga maanta sababteeda waxaynu u aanayn karnaa: 1) Marxaladdii uu qoraalka af soomaaligu xoogaysanayey waxaa xarun u ahayd Muqdisho (koonfur), waana xilligii ay wax waliba halkaa ku koobnaayeen. 2) Madbacaddii keli ahayd waxay taalley Xamar, sidaas darteed wargeysyadii tirada iyo tayada yaraa iyo qoraalladii kale halkaas ayey ku egaayeen ama ka iman jireen. 3) Labadaa sababood dartood Xamar waxaa ka dhalatay firfircooni qoris iyo akhris ah, taas oo dabadeed gobolba ka uu Banaadir uga dhow yahay saamaysay. 4) Tobankii sano ee midnimada ugu dambeeyey waqooyiga waxaa lagu hayey cadaadis xoog leh, siiba dhinaca fekerka. Dabadeed bulshadaasi waxay nacday wax kasta oo dawladda iyo koonfur ka imanayey, sida dugsiyada, buugaagta iyo warbaahinta. Taas raadkeeda waxyeello ilaa maanta si aad ah ayuu u muuqdaa. Dhaqan xaddaaradeed kastaa gobolka uu ka soo baxo muddo dheer ayey gobollada kale oo dhami higsadaan. Muusigga iyo masraxa (ruwaayadda) ee kontonaadkii qarnigii tegey waqooyiga sida weyn uga hanoqaaday waxay keentay in ilaa maanta taa lagaga daydo. Waxay kale oo keentay in ay dadkaasi wax kasta oo muusig iyo ruwaayad ku saabsan u niyadsamaadaan, isla marka ay buugga iyo wargeyska soomaaliga ah ka sharsanayaan dulmigii Xiddigta Oktoobar iyo Tusaalooyinka Madaxweynaha. Taas waxaa la mid ah sida ay reer koonfurku maanta qoraalka iyo akhriska ugu jajaban yihiin, isla markaana badankoodu maansada u arkaan "dhaqan baadiye". Legdanka af soomaaliga iyo afafka qalaad marka ay noqoto reer jabbuuti waxay gelayaan kaalin liidata. Waa dad soddon sano ku dhowaad dawlad ahaa, haddana aan wargeys keliya afkooda ku soo saarin, buugna hadalkiiba daa. Waa dad iyaga oo af, dhaqan iyo taariikh leh isku xukumay in ay intaba Faransiis magan iyo marti ugu noqdaan. Ugu yaraan dhawr iyo tobankii sano ee ay soomaalida kale burbursanayd gobolkaasi wuxuu helay fursad qowmiyadeed oo uu afka iyo dhaqanka door weyn ku yeelan lahaa. In kasta oo la moodo in uu Ismaaciil Cumar Geelle soomaalinnimada uga wacyi roon yahay odaygii uu talada ka dhaxlay, Xasan Guuleed Abtidoon, haddana waxa keliya ee uu taas u qabtay waa in uu mar soomaali badan dalkiisa ku shiriyey. Taasna adeerkiiba waa uu sameeyey sannadkii 1991. Haddii aanu jiri lahayn iftiinka yar ee fanka iyo maansada ah gobolkaasi wuxuu noqon lahaa xabaal madow. Qolada kale ee dhawrista afkeeda ku guuldarraysatay waa bulshada Kiiniya laga xukumo. Waa arrin yaab leh in aanay bulshadaasi qoraal iyo maanso toona afkeeda wax muuqda ku soo biirin. Ma aan arag mana maqal, wargeys iyo buug toona, qoraal soomaali ah oo reer kiiniya ku abtirsada. Sidaas oo kale lama sheegin wax dadaal ah oo ay dadkaasi u sameeyeen in ay carruurtooda afkooda dugsiyada ku barato. Reer jabbuuti iyo reer kiiniya waxaa ka duwan reer soomaaligalbeed oo leh awood af, suugaan, dhaqan iyo ku faanid dhalasho. Xataa haddii ay qowmiyad kale dusha ka haysato waa bulsho leh firfircooni dhaqan oo madax bannaan, joogtana ugu xidhan soomaalida kale. Ugu dambayn aan ina xasuusiyo afka faransiisku in uu ka mid yahay kuwa dunida ugu tiirar adag. Waa kii qarnigii 18-aad shiday dabka ilayska iyo diirrimaadka badan ee reer galbeedka weli u baxaya, kaas oo ay waxgarad faransiis ahi huriyeen loona bixiyey Ifin (Enlightenment). Afkaa waxaa ku qoran qayb aad u weyn oo ka mid ah ilbaxnimada iyo waayo-aragnimada aadamiga, waxaa ku hadla boqollaal milyan oo dad ah, wuxuuna leh yahay dawlad iyo hay'ado xoog leh oo ilaaliya. Sidaas oo ay tahay dhawr sano hortood waxaa dalkaa laga soo saaray sharci xaarantimaynaya in uu mas'uul faransiis ahi afkiisa erey ingiriisi ah ku daro isaga oo mid faransiis ah heli kara. Dadkaasi waxay sidaas u yeeleen in ay wacyi u leh yihiin afku in uu yahay wax lumi kara ama nasakhmi kara. Inteenna ay diinta iyo af carbeedku iskaga qaldan yihiin waxaan ku baraarujin lahaa: Af soomaaligu waa afkii Ilaahay, wuuna yaqaan oo jecel yahay, si la mid ah sida uu carabida u yaqaan una jecel yahay. Xikmadda uu abuuristiisa ka lahaana waxay la qiimo tahay tii uu abuurista carabida ka lahaa. Haddii la lumiyana waxaa meel lagaga dhacay xikmadda Eebbe.
Daabacadii Ibraahim Yuusuf.. GUJI | JAWAABTII C/WAAXID... GUJI | Dec 8, 2003
AFEEF: Waxaa qalinka cas
qoraalka ku ku muujiyey C/Waaxid. |
Copyright © somalitalk.com.
All rights reserved.