Soomaali rag uma maqna ee dumarow Fadhiga ka kaca.

Xaawo Muuse
Hawo12@hotmail.com 

Soomaalida waxay ku maahmaahdaa "waxgarad ragguu ku yaryahay dumarna warkeedba daa" maantase waxay taagantahay "Waxgarad dumarka Soomaaliyeed ayuu ku soo harey ragg Soomaali warkiisaba daa".

Dhiig la daadsho,xaraan la cuno ,been,qabiil lagu faano,islaweyni qaab daran ayuu ninka Soomaaliga ku sifoowey waxaa taas u sii dheer ma shaqaystanimo.Inta badan ragga Soomaaliyeed waa ma shaqaystayaal jecel in shaxaadka iyo baryada ku noladaan.Dunida kuma noola nin afartan jir ah oo weligiis shaqeysan hadan nool oo iska faraxsan.Soomaalida raggooda keliyaa laga helaa 40jir weligiis shaqo u kalahin,hadana maqsuud ah oo aan is ceebsan.

Nabigeena (csw) beenlow wuu nacladey wuxuuna ku tilmaamey ruuxa beenta ku sifoowa in uu yahay ruux imaankiisu aad daciif u ah,beentaas la nacladey ayaa ragga Soomaaliyeed caadi la tahay oo runtii baaba ku adag.Ninka Soomaaliga ee galbeedka ku nool beentiisa waxaa la yaabey ninka gaalka ah ee uu ku hoos noolyahay.Ka waran adiga oo muslim sheeganayo hadii ninkii gaalka ahaa kanaxo lana yaabo been badnaantaada iyo isdaba marintaada.(subxaana laah)!!.

Kan wadaadka sheegto oo garka dheer dhaaftey ee misaajidka ku jira iyo kan maqaayadaha iska fadhiya oo 10-kii sano ugu danbaysey waqtigiis ku qaatey Dubnad iyo Turub ciyaarid waxay ka wada simanyihiin in haweenka iyo caruurta laga cararo, lacagta ceerta (social allowance,Supplementary benefit) ku nolaado,oo mararka qaarkood qaad ku iibsado lacagtii caruurta caanaha loogu soo iibin lahaa

Haweenkooda oo xijaaban ama jalaabiib sidata ayey ku qasbaan in ay been sheegto si shilimaad yar oo dheeraad ah reerka u soo galo, ilmo asaga dhaley ayuu wecel ka dhigaa oo gabadhii maskiinta ahayd ku qasbaa in ay gaalada ku tiraahdo ma aqaan waxa ilmaha iga dhaley. Ma ogga ninka Soomaaliga lacag sidaas lagu soo heley in aan lagu hodminoo ay xaraantahay.

Ninka Soomaaliga waa nin qabyaalada ku ad adag,laba dagaal ooge oo soomaaliya ku dagaashey ayuu u kala eexdaa oo ninka Soomaaliga mar walba gar iyo gardaro wuxuu la jiraa oo uu difacaa kan ay isku qabiilka yihiin. Ragga Soomaaliyeed kan ugu daciifsan ayaa ugu qabyaalad badan,maxaa yeeley ninka daciifka wuxuu ogyahay in kartidiisa iyo aqoontiisa wax ku qabsan karin markaasuu qabiil iyo tolnimo wax ku donaa,ninka daciifka ka ah wuxuu is leeyahay hadii nin isku tol aad tihiin madax noqdo hadaad doonto aad dacaska u qaadide koley dhacdhac iyo lufluf wey meysid.Qabyaaliistaha iskuma kalsoona in kartidiisa wax ku keensan karo ma moodo,qabiilkuu garab ka raadshaa.

Waxyaabaha aan ragga Soomaaliyeed sida aad ka ah aan ula yaabo waa isbedel la`aanta, waxaad arki mid 20 sano Yurub ama Nord Ameerika ku nolaa oo hadana wuxuu la caqli iyo fikrad yahay midka geel jiraha ah oo aan weligiis tuulada uu ku dhashey ka soo tagin.Dagaal ooge ayuu mooryaan iyo jiri qurba jooge u yahay.Horemarka wadamada uu ku noolyahay ay gaareen iyo xadaarada horumarsan ee uu soo dhaxgaley wax kama bedesho,garmaqaatanimo,qalafsanan kama gudbo.Talow ninka Soomaaliga ma dhagaxbaa!!.

Mar aan yurub ku nolaa ayaan waxaan deris la ahaa reer Soomaaliyeed oo seddax caruur lahaa.Ninka reerka odeyga ka ahaa wuxuu ahaa nin 10 sano wadankaa ku nool weligiisna hal maalin shaqo uma kalahin wuxuu ku nolaa lacagta ceerta ah taas waxaa u dhereed asagoon weligiis isku dayin in uu wax ka barto luqada wadanka uu ku noolaa mudadaas badan,Gabadha xaaskiisa ah iyadaa howl walba qabata,reerka iyadaa u soo codsata lacagta ceerta,iyadaa soo adeegata,mararka qaarkood waxay kaa hor imaan iyadoo seddaxdii caruur sidata ,mid gaariga ilmaha lagu riixo ayey ku wadaa,mid iyadaa gacanta heysa,midna garaariguu dhinac ka heystaa,gaariga ay sidato qaybta hoose waxay ku sidataa dhowr bac oo ay ku jiraan cuntadii ay dukaanka ka soo iibsatey,uurna waa leedahay, marka aad weydiiso walaal maxaad ninkaada ilmaha ugu soo tagi weydey ama asaga suuqa ugu soo diri weydey,waxay ku leedahay walaal kaa warkiis iga dhaaf wuu ceebsanayaa in uu suuqa ka soo adeego,ilmahana maxaan ugu soo tagaa gurigaba laguma arkee,gabadhii iyadaa meel walba taagan,asagiina balaayo aan dan ugu jirin ayuu waqtiga ku dhumiyaa,hadana wuu isla qab weynyahay oo nin rag baan ahay ayuu ku leeyahay "Raggnimooy xaal qaado"!.

Ninka Soomaaliga ah wuxuu ceebsadaa in reerkiisa u soo adeego,wuxuu ceebsadaa in xaaqin qaato oo guriga uu ku noolyahay iska xaaqo.Ninka Soomaaliga wuxuu dunida ugu necebyahay shaqada,ma jeclo in uu dhidido iyo in xogiisa ku nolaado.Waxaa taas lamid ah aqoonta ,cadowga labaad ee ninka Soomaaliga leeyahay waa cilmiga,ninka Soomaaliga laguma karo in uu waxbarto,jahliga ayey saxiibyihiin!.

Sharciga waa cadowga seddaxaad ee ninka Soomaaliga ah leeyahay,nidaam iyo sharci in la dhowro waa ay ku adagtahy.Bal u fiirso nin soomaali ah oo joogo xafiis boosta ah ama howla kale ay ka socdaan oo saf lagu jiro.Ninka soomaaliga safka ma dhowri karo,xataa asagoon howl ka dhicin wuxuu isku deyaa in uu si uun safka ugu hor maro dadka kale,hadii safka uu ku jiro ruux Soomaali ah oo asaga ka horeeyo waa qasab in uu ninkaa u tago oo uu ka codsado in uu howsha u soo fuliyo.

Baryada ninka soomaaliyeed ceeb lama ah "Shaxaad" ayeyba reer magaalka ulla baxey,war qado iga bixi,war sigaarka ii dhiib,waxay noqotey caado aan layskula yaabin.

Shaqo kasta ceeb baa laga dhigey,ninka soomaaliga in uu ka shaqeeyo shaqo dhisma ah( sida fuundi) oo boor iyo caro gaarto ma rabo,shaqooyin qaarkoodna lamaba qaban karo maxaa yeeley nasbkaaba laga baxayaa hadii laga shaqeeysto,sida timojare,kaba-tole,mindi-tume iyo kuwo lamidka ah oo bulshadu u baahantahay.Hadaba ma dhici kartaa in 8 malyan ee Soomaali ah in xafiis wada fariistaan,oo kan waxbartey iyo kan wax baran ay wada noqdaa karaani?.Hadii shaqo la qabtaa nasab dhiman lagu noqonayo ma shaqaystanimaduna sharaf lagu gaarayo soo ma aha macnahu aan madaxa ku socono lugaha aan ka fekerno.Maskax noocaas u fekerta xagey ina gaarsiin kartaa?.Gaajo iyo rafaad managa saari kartaa?

Shaqo neceyb soo lagama aanan dhaxlin in la`is dhaco oo la`is boobo ilayn shaqadii baaba ceeb laga dhigaye.Aniga waxaan qabaa nasabdhiman hadii qof lagu timaamo haboontahay in ma shaqaystaha haboontahay in lagu timaamo nasabdhiman.Qabiil aad ka dhalataa wax laguma noqdo aqoonta iyo kartidaada wax lagu noqdaa.

Maxay tahay sababta gabdhaha dhalashadooda loogu farxin oo aan loogu wanqalin?.Ninka reer miyiga marka wiil u dhasho xoolo ayuu u qalaa xabad buu cirka u turaa,damashaad iyo farxad ayaa dhalashada wiilka lagu soo dhaweyaa ,hadii gabar dhalato Ilaah baa loo gafaa hooyadii ilmaha dhashaa la eedeyaa ama si hoos ah loo inkaraa ,farxad gabadha lagu farxo iska daaye odayga reerka madluun ayuu noqdaa,gabadha Soomaaliyeed ee miyiga ku dhalataa waa qof aad u ayaandaran lama tixgeliyo,cuntada haraaga ayaa la siyaa,lama daryeelo iyadoo 13 jir ayaa odey 60 jir xoolo lagu dhaafsadaa.

Ninkii Soomaaliga caqligii geeljiraha ayuu hadana magaalada la yimid,wiilka marka uu dhasho tolka oo idil ayaa la gaarsiiya,waa loo wanqalaa,koolkoolis iyo farxad baa lagu korshaa.Gabadhana dhalashadeeda naxdin ayaa lagu soo dhaweyaa ninka Soomaaliga marka gabadh u dhalato wuxuu dhahaa" Sacii weeyl buu dhaley" wuxuu ka dhigaa in asaga gabadha uusan dhalin ee hooyada keligeed dhashey.Nasiib wanaag hooyada Soomaaliyeed ayaa ilmaheeda kala jecleen isku si u daryeesha.

Gabadha yar ee Soomaaliyeed iyadoo 5 jir ayey waxay bilawdaa in reerka caawiso ,saxamada ayey ka dhaqdaa,sariirahey gogoshaa,7jir marka ay noqoto howsha guriga inta badan iyadaa la wareega,10 jir warkeeda ha sheegin ilmaha kayar ayeyba hooyo u noqotaa,xataa goorta la guursado ma dhamaato caawinaadeeda . Ma ogolaato in iyada dhereg ku seexato waalidkeedana ay qadaan.Mararka qaarkood reerkeeda ayey halis u gelisaa in uu burburo si waalidkeeda u daryeesho.

Wiilkii soomaaliyeed maanta waa mooryaan ama jiri laga harsan la`.Dagaal ooge ayaa ku adeegta,dhaca iyo kufsiga ayuu dhaqan ka dhigtey,kan dibada u soo dhoofeyna waa alkoliste ama darogiiste derbi jiif ah,maxaa wiil hooyo dhashey oo Hanad loo baxshey, Yurub ama Nord Ameerika derbi jiif ku ah.

Dumarka Soomaaliyeed waa dumar aad u sharaf badan,xishood iyo naxriis badan,dhoorsan,diinta jecel,diyaar u ah in ay reerkooda dhaqadaan,macsi iyo xaraan aqoon.Halka ragga Soomaaliyeed qaadka iyo khamriga nolol maalmeed ka dhigtey.

Ragga Soomaaliyeed waa rag aad u nasiib badan hadana ayaandaran oo ma oga in dumarka dunida ugu sharafta iyo kartida badan in uu ilaah ku mutaystey.Aflagaado,diljir,naxriisdaro ayaa loogu abaalgudaa dumarkii wanagooda.

Sidaan maqaal hore aan ku sheegey dumarka Soomaaliyeed ayaa ah maanta lafdhabarka nolosha Soomaalida,magaalo walba oo Soomaaliya ku taal ka soo bilaw Saylac ilaa iyo Caluula,Ras xafuun ilaa iyo ras kambooni ,qofka reeraha Soomaaliyeed quudiya, masaruufka keena(breadwinner) waa dumarka Soomaaliyeed.Isbitaalka Hargaysa laga furey abaabulkii iyo dhisadiisa dumar baa lahaa,Isbitaalka Banaadir ee Muqdisho dib u habayntiisa iyo dib u furidiisa dumar baa leh,daryeelka caruurta iyo badbaadadooda dumarkaa hormuud ka ah.Ragii Soomaaliyeedna burbur iyo barakac ayey hormuud u yihiin, in ummadii dagto ayey diidanyihiin

Meelo badan oo bariga Afrika iyo yurub ayan ku soo noolaadey dagaaladii sokeeye ka dib,Gaarisa,Nairobi,Jabuti,Hargaysa,Gaalkacyo iyo hada aan Muqdisho ku noolahay oo ah meeshii marka hore ka qaxey , magaalo iyo tuulo kasta oo soomaali ku nooshay oo aan tagey,meel walba waxa suuqa fadhiya oo qorraxda kulkeeda ku haya ganacsi yar iyo mid weynba waa dumarka Soomaaliyeed,raggoodana maqaayad ayuu iska fadhiyaa " maxaa maanta soo kordhey?Maxaa reerihii laga sheegey? Magaalo hebel mala qabtey? Qaadkii ma soo dhacey" ayuu waqtiga ku dhumiyaan.Ilaaho raggeena u naxriiso.

Raggow ma isweydiiseen sida nolosha dadka Soomaalida ahaan lahayd dumarkiina la`aantood.iyadoo lix caruur ah korinayso ayey hadana shaqeeysaa ,guriga iyo suuqa ayey u dhaxeysaa,markey shan shey iibisaba alaabta ayey qof uga soo tagtaa si ilmihii iyo odeygii wax ma garadka ahaa qado ugu kariso.Galbihii markii ay suuqa ka timaado ayey hadana howl guri gashaa ilmihii ayey u qubeeysaa(u meertaa) gurigii ayey hagaajisaa,dhar dhaqid iyo howl aan dhamaan ayey maalinteeda ku dhamaysataa,bal raggow isweydiiya waxaad idinka qabataan?.Reerihii Soomaaliyeed burbur ayey halis u yihiine goormee kaalintiina ka soo bixi doontaan.

Ninka Soomaaliga in uu caawiyo xaaskiisa iska daaye wuxuuba ceebsadaa in uu xaaqinka kor u qaado,ilmaha yar ee uu dhaley hadii diif yar sanka ugu yaalo lagama yaabo in uu ka tirtiro,hooyadooda ayuu ugu yeeraa" naa kaaley ee soo orod wiilka diifka ka titir"

Ninka Soomaaliyeed garasho la`aantooda 14 sano ayey wadankii xal u la`yihiin,dagaal oogayaasha dhiiga shacabka ayey ku gorgortamaan kii dad badan laayey in uu darajo sare qabtuu rabaa,waxaa isweydiin mudan yey rabaan in ay xukumaan?,ma ummadey naafada ka dhigeen,mise 2-da malyan ee gudaha wadanka qaxootiga ku ah,oo maanta guryaha ka dhigtey qoryo ay keenta ka soo jarteen iyo jawaano la`isku toley guryahaas oo qorraxda kuleelkeeda iyo biyaha roobka midna ka celin karin,mise in maatada magacooda wax ku xadaan ayey u ordayaan?.Ilaahow ninmanka ummada duleystey inaga qabo iyo taageerayaashooda wax magaratada ah.

Ragoo talo aan idiin siiyo, talada u daaya dumarka ,Haweenka Soomaaliyeed marnaba ma ogolaan lahayn in caruurtooda,waalidkii dhaley ,walaalkooda,iyo nimankey u dhaxeeyn layaan.Dumarka waa dad naxriis badan dhiiga sokeeye ee daadanaya wuu dhibayaa.Tusaale ahaan aniga gabar Hawiye( Habargidir) ayaan ahay ,ilmaheega waa Isaaq,walaalahey aan isku hooyada nahayna waa Darood,nin Digil iyo Mirifle ah ama Dir ah in aan guursado ama caruurteeda guursadaan ayaa dhici karta,marka sidey baan Soomaali u kala fogeyn karaa,Soomaalida oo idilna sidaas ayey isku dhaleen waxna u wadagaan,doqon iyo daneeste kaliyaa moog.Raggow idinka reerka meelna waad geeyn la`dihiine bal anaga talada in muda ah inoo dhaafa.Raggnimada aad ku faani jirteena salkeed waa la gaarey,dumarka waxba ma dhaantaane ee na qiimeeya ee nala tashada,waxaa laga yabaa in inaga(dumarka) garaadkii saliimka ahaa inagu danbeeyo.

Wabilaahi towfiiq

Xaawo Muuse
Hawo12@hotmail.com  

Faafin: SomaliTalk.com | June 15, 2004

Afeef: Aragtida qoraalkan waxaa leh qoraaga ku saxiixan

Daraasad Gaaban: Dhibaatooyinka Soomaaliya Iyo Xallintooda
Daraasad kooban oo ay soo saareen aqoon yahanno Soomaaliyed ayaa kubilowday in... Guji...  June 14

Kulaabo bogga hore ee www.somalitalk.com