December 22, 2003 Gabaygii
Wuu Dhintay!
Ibraahin Yuusuf Axmed
Hawd99@hotmail.com
Ha la wada ogaado gabaygii in uu dhintay.
Ilaahay ha u naxariisto! Kuwa maydkiisa riixaya ee socodka ku khasbaya
dadaalkoodu waa hal bacaad lagu lisay. Qayladooda quusta ah dheg looma jalaq
siiyo waayo xiise looma hayo maydka ay dudduucayaan. Gabayga ay maanta curiyaan
haddii laga dhegaysto wax cusub laga fili maayo ee waa uun qaddarin loo hayo
sooyaalk afka iyo dhaqanka. Sidii uu gabaygu u
dhintay waxaynu ku faahfaahin qodobka ugu dambeeya daraasaddan, laakiin horta
aynu aad uga hadalno taariikh nololeeddiisa.
1. Waa maxay gabay?
Gabay waa hadalmurtiyeed taxan oo ka kooban
beydad mid waliba isugu xidhan yahay laba qaar oo leh qaafiyad iyo miisaan ka
dhexeeya. Gabaygu qaran ahaan waa Hadal, qabiil ahaan waa Suugaan, qoys ahaan
waa Maanso, qof ahaanna waa Gabay. Hadal wuxuu kaga tegey waxii aan murti ahayn
ee hadal uun iska ah. Suugaan wuxuu kaga tegey sheeko, maahmaah, khudbad,
maqaal iyo majaajillo. Maansana wuxuu kaga tegey geeraar, jiifto, buraanbur iyo
dhammaan noocyada heesaha (guuroowgu waa gabay luuq duwan, shiribkuna waa hees).
Haddii uu hadalku yahay dhawaaq la isku afgarto oo ka sarreeya dhawaaqa
xayawaanku isku afgarto, gabaygu waa heerka dhawaaqaas oo kor loo qaaday,
laguna qurxiyey falsafad, khayaali iyo naaxiyad.
Dad suugaanta aqoon fiican u leh ayaa haddana
magaca “maanso” ku kooba gabayga, geeraarka iyo jiiftada oo keliya. Taasi cilmi
ahaan caqligal ma noqon karto. Tusaale ahaan maxaa kala duwaya buraanbur iyo
geeraar aan ahayn hab-dhaca? Tix oo dhamina waa la xeer, sidaa darteed tix oo
dhami waa in ay tahay ”maanso”, xataa heesta ilmahha lagu sabaaliyo.
Waxaa kale oo beryahan dambe gabay lagu
sheegaa maansada oo dhan haddii aany muusig lahayn, maansada oo dhanna waxaa
lagu sheegaa hees haddii ay muusig leh dahay, xataa gabayga. Mar kale tixda
kale oo dhan waxaa lagu sheegaa maanso, gabaygana gooni ayaa loo saaraa.
Labadaa arrimoodba in kasta oo ay cilmi ahaan qalad yihiin haddana waxba kuma
jabna in lagu fududaysto. Waayo qofka aanay tani shaqdiisa ahayni kuma khasbana
kala barashada noocyada maansada.
Gabaygu waa boqorka maansada soomaalida haddii
la eego jacaylka weligii loo qabey iyo sida weyn ee uu u taabbo galay. Muddo
dheer wuxuu ahaa dariiqa ugu habboon ee ay dadku warbixinta isugu gudbiyaan
taariikhdana ku kaydiyaan, isla markaa isku ammaanaan, isku abaal mariyaan,
iskula taliyaan, ku xafiiltamaan ku dagaallamaan kuna haasaawaan. Geeraarka,
jiiftada, buraanburka iyo heesaha qudhoodu xoog iyo xiiso badan waa ay lahaan
jireen, laakiin midkoodna ma yeelan awoodda iyo qiimaha gabayga.
Gabaygu ha u badnaado loollanka iyo
fadqalallada cidaha ka dhex aloosan, wuxuuse ka tegey dhaxal culus oo jacayl,
baroordiiq, kaftan, diin iyo sifaynta waayaha iyo dabeecadda intaba leh. Ma aha
wax iska abuurma ama la iska tiriyo oo dabadeed iska macno beela, ee mar walba
wuxuu ahaa warbixin ku saabsan waqtiga la marayo iyo xaaladda nololeed ee qof
iyo bulsho lagu jiro. Haddii aynu waddadii dheerayd ee uu gabayga soomaalidu ku
soo hayaamay dib u milicsanno, waxaa aynu arkaynaa in uu soo maray maraxalado
badan oo ay mid waliba sawir xoog leh inaga siinayso waqtigeedii iyo
xaaladdeedii. Mar haddii aanay bulshadii hore wax qori jirin maansada uu
gabaygu ugu horreeyaa waa dhabbada keliya ee looga aroori karo taariikhda iyo
hiddaha soomaalida.
2. Dhismaha gabayga
In kasta oo uu gabaygu qiimahaa sare ee aynu
ka hadalnay weligii lahaa haddana isaga ayaa maansada soomaalida ugu adag marka
ay tahay curinta. Wuxuu ka kooban yahay beydad isku miisaan iyo isku qaafiyad
ah. Miisaanku waa dhererka ereyada iyo shaqallada ku jira. Qaafiyadduna
waa xaraf beydka labadiisa qaar meel xaddidan joogto uga gelaya. Haddii ay
ereyada beydku intii loo baahnaa ka dheeraadaan ama ka gaabtaan, iyo haddii
xarafka qaafiyadda laga tago ama meel qaldan la geliyo, beydku wuu jabaa,
waxaana lagu magacaabaa ”deelqaaf”. Qaafiyaddu waxay noqon kartaa kow iyo
labaatanka shibbane mid uun, ama shanta shaqal oo isku qaafiyad ah. Miisaanka
beydku wuxuu ku sar go’an yahay hab-dhaca caanka ah ee ah:
Hoyaalayeey hooyaalayey hoyaalayeey hooye
Si kasta oo sharciyadaas cilmi ahaan loo barto
qof waliba gabay ma tirin karo haddii aanay xeerarkaasi si dabiici ah maskaxda
ula falgelin. Sababta ay dadka qaar iyaga oo carruur ah sirta gabay curinta u
helaan qaar kalena iyaga oo duqay ah beyd keliya u dhisi kari waayaan waa arrin
kollay aniga yaab ila ah. Taa darteed shaki badan baan ka qabaa qof aan af
soomaaliga u dhalani, si kasta oo uu xeerarka maansada u barto, in uu gabay
curin karo.
Qofka gabay tirinaya waxaa wanaagsan in uu
dareenkiisa ka soo go’o, isla markaa uu hibo u leh yahay ee aanu iska
doondoonin. Waayo haddii uu qofku naftiisa ku jujuubo gabay aanu awood ama hibo
u lahayn, aad ayuu uga qiimo hoosaynayaa ka uu isaga gabaygu khasbay ee ku
abuuray xanuun iyo welwel uu ka seexan waayey. Maansoyahanka runta ah waxaa
lagu tilmaansan karaa murtidan Hadraawi ee ah:
- laabtu waa i hugmaysaa
- afku waa i hud’hudayaa
- hadal buu i leh yahay
- anna waan hor joogaa
3. Deelqaaf
Guud ahaan marka maansada laga hadlayo waxaa
aynu had iyo jeer maqalnaa wax loo yaqaan “deelqaaf". Haddaba
taasi waa maxay? Intii aan far soomaalida la qorin xuruufta carabiga ee
Qur’aanka lagu baran jirey ayaa la yaqaanney laguna dhaqmi jirey. Sidaa darteed
ereyga deelqaaf wuxuu sida muuqata ka yimid labada xaraf ee carabiga ah
ee d (deel) iyo q (qaaf). Ujeeddaduna malaha waa:
maansada jaban ee aan qaafiyad iyo miisaan ku soconi waxay la mid tahay iyada
oo isla maanso keliya loo wada qaatay labada xaraf ee d iyo
q. Waayo qaafiyaddu waa in ay ahaataa xaraf keliya. Haddaba waxaa
laga yaabaa markii u horraysey ee uu ereyga deelqaaf baxay in ay ahayd
mar uu qof soo bandhigay tix ku wada socota labada xaraf ee d iyo
q, dabadeed lagu dhaliilay: tixdaadu waa deel-qaaf.
Ka dibna ay sidaa ku hirgashay.
Waxaynu kale oo og nahay in xarafka d
ee carabiga ah aan gadaal xaraf kale lagaga dari karin. Sidaa darteed waxaa
laga yaabaa in loo jeedo: maanso aan ereyadeeda iyo qaafiyaddeedu isu dheelli
tirnayni waxay la mid tahay d (deel) oo gadaal lagaga daray
q (qaaf), taas oo aan bannaanayn.
Si kastaba deelqaafku ha ku baxo, laakiin
waxaynu u qaybin karnaa afar nooc:
a) deelqaaf qaafiyadeed.
Tixdu waa in ay bilaw ilaa dhammaad ku socotaa
xaraf keliya, kaas oo labada qaar ee beydka midba meel xaddidan ka gelaya. Kaas
ayaa ah qaafiyadda tixda. Haddiise beydka ama beydadka marba xaraf loo boodo
waa deelqaaf aad u foolxun. Bal tusaalahan u fiirso halka uu xarafka qaafiyaddu
ku jiro ee beydka isugu dheelli tirayo, iyo sida uu hakadku labada qaar ee
beydka u kala qaybinayo. Raage Ugaas:
- sida koorta yucub oo la
sudhay, korammo buubaal ah
- ama geel karreeboo nirgaha, laga
kaxaynaayo
- ama beelo kaynaan ah oo,
kor u hayaamaaya
- xalay kololo’aygii ma ledin,
kaammil reeruhuye
Bal hoos u eeg marka qaafiyadda meesheeda laga
dhaqaajiyo waxa dhaca:
- sida koorta yucub oo korammo buubaal ah la
sudhay
- ama geel karreeb ah oo laga kaxaynaayo
nirgaha
- ama beelo kaynaan ah oo u hayaamaaya kor
- xalay ma ledin kolola’aygii kaammil
reeruhuye
Haddaba xarafka qaafiyadda ma aha uun in laba
meelood beyd walba lagaga soo celceliyo, ee waa in uu dhab ahaan qaafiyad u
taagan yahay. Waxaa dhici karta xaraf qaafiyadeedka in beyd walba shan jeer la
geliyo laakiin marnaba aanu qaafiyad ahayn. Waxaa xusid mudan shanta xaraf ee
shaqalku in ay u wada taagan yihiin xaraf qaafiyadeed keliya. U fiirso
beydadkan Jaamac Kediye Cilmi:
bbaarta
iyo taariikhdu waa lama illaawaane
eridhabanki
kala goosmay baan ururinayaaye
aarankii
dibjiray baan intaa ‘ooho’ leh yahaye
b) deelqaaf miisaan.
Sidii aynu aragnay beydka tixdu wuxuu ka
samaysan yahay ereyo isu dheelli tiran oo isku mar go’aya, oo bixiinaya dhadhan
muusig ah, kaas oo ah waxa koowaad ee ka dhigaya tix. Bal arag kala duwanaanta
tix iyo tiraab isku macne ah. Cilmi-Boodhari:
Tix
- sidii aad go’aygii tihiyo macawistaan
goostay
- ama aad godkii aakhiriyo geeri iga baajin
- ama aan geyiga lagu ogayn gabadh kaloo
joogta
- gardarniyaa maxaan Hodan cabdaay kaaga go’i
waayey
Tiraab
- sidii aad go’aygii tahay iyo macawistii aan
goostay
- ama aad godkii aakhiro iyo geerida iga
baajin
- ama aan geyiga lagu ogayn gabadh kale oo
joogta
- gardarniyaa maxaan Hodan Cabdullaay kaaga
go’i waayey
Waa aynu aragnaa tuducu isaga oo aan macnihii
iyo xarafkii qaafiyadda midna waayin haddana in uu dheelliyey sidaana ku
burburay.
t) deelqaaf anshax.
Waxaa habboon maansoyahanku in uu ilaaliyo
anshaxa suubban iyo edebta guud. Haddiise uu dhex dabbaasho aflagaaddo iyo
meelkadhac, si kasta oo ay maansadu fan ahaan u dhisan tahay waa deelqaaf.
Waxaa jirey rag tiriyey tixo fan ahaan sarreeya laakiin asluub ahaan aad u
hooseeya sidaana ku milge iyo maamuus waayey. U malayn maayo taariikhda in uu
soo maray gabyaa Ina Cabdulle Xasan deelqaafka noocaas ah kala mid ahi, waayo
ma jirin erey xun oo uu carrabkiisu ka dhawrsan jirey. Laakiin dhaliishaa isaga
waxaa u asturay maansadiisa badan ee wanaagsan.
Anshax ilaalinta macnaheedu ma aha in aan lagu
dhiirran in wax cusub laga gabyo ama si cusub loo gabyo. Mana ah in hab-fekerka
iyo hab-dhaqanka guud ee bulshada addoon loo noqdo, kaas oo laga yaabo in uu
dambeeyo ama qaldan yahay.
j) deelqaaf garmaqaatenimo.
Iyada oo aan daliil iyo marag la hayn ama la
heli karin haddii xaqiiqada laga been sheego, amaba doodda maansada ogaan muran
loo geliyo, waa nooc deelqaafka ka mid ah. Dadkii hore aad ayey isaga ilaalin
jireen in ay tixda ku darsadaan qodob ama erey lagaga gar heli karo.
Afartanaadkii qarnigii tegey Maxamed-Yawle isaga oo taa ka duulaya wuxuu
Maxamed Cumar-Dage ugu baanay:
- dalka la isku haystaaba waa
degelladiinniiye
- xaggeed durugsateen gabaygu waa idinku
deelqaafe?
Labadan nin doodda qabyaaladeed uga gar niqi
mayno ee waxaa inooga dan ah deelqaafka halkan ku carrabbaaban.
Labada deelqaaf ee dambe labada hore waxay
kaga duwan yihiin iyagu maanso ahaan ma qaldana ee mid anshax ahaan ayuu
qarriban yahay, midna dood ahaan ayuu gurracan yahay. Xataa hadalka caadiga ah
qofka labadaa arrimood ku kaca waxaa lagu tilmaamaa qof deelqaaf ku hadlay.
4. Luuqda
Maanso waliba waxay leh dahay luuq u gaar ah
oo lagu garto. Hees cayaareedda kala duwan mid waliba waxay leh dahay luuq iyo
naaxiyad u gooni ah, oo ay inta badan weheliyaan jiib, jaan, sacab iyo mararka
qaarkood durbaan ama muusig kale. Sidoo kale hees hawleeddu sida ay u kala
duwan tahay ayey u kala luuq duwan tahay. Gabayguna waa la mid oo wuxuu leh
yahay luuq u gaar ah oo marka dhawaaqa u horreeya la maqlo la garanayo waxa soo
socdaa in uu yahay gabay. Waase ay dhacdaa, siiba waqtigan casriga ah, in
gabayga luuq la’aan la mariyo.
Haddaba gabaygu isaga oo leh luuq ku dhisan
miisaanka caanka ah ee (hoyaalayeey hooyaalayeey hoyaalayey hooye), haddana
gabyaa waliba wuu samaysan karaa luuq isaga u gooni ah, isaga oo aan isla
markaa jebin miisaanka kor ku xusan. Kicinta codka iyo dejintiisa, jiidista
ereyada ama goyntooda, iyo inta beyd ee lagu hoorinayo, gabyaa waliba
khayaaligiisa ayuu ka samaystaa. Bal tusaale ahaan isu eeg Timocadde iyo
Dhoodaan. Waxaad arkaysaa in ay leh yihiin laba luuqood oo aad caan u ah aadna
u kala duwan, taas oo aan codka oo keliya ahayn. Gabyaaga aan lahayn luuq isaga
u gooni ahi wuxuu raacaa laba dariiqo mid uun: In uu adeegsado luuq guud oo aan
cid ay u gaar tahay la aqoon, ama in uu qaato luuq gabyaa kale.
Haddaba maansada kale ee aan gabayga ahayn waa
aynu fahmi karnaa sababta loogu luuqaynayo, ama jiibta, jaanta, sacabka iyo
qalabka la tumo loola miciinsado. Waayo munaasabad hawleed iyo mid cayaareed
labadaba ereyada maansada waxaa la muhimmad ah amaba ka sii muhiimsan
xamaasadda iyo xiisaha la rabo in jawiga lagu abuuro. Arrimahaana waxaa lagama
maarmaan u ah naaxiyad iyo jiib macaan oo dareenka kicin kara. Dareenka sidaa
loo kiciyey ayaa hawsha la hayo culayskeeda lagu illaawaa, farxadda lagu jiro
loogu furfurmaa, madaddaaladana loogu riyaaqaa. Hooyadu marka ay ilmaha hees
cod macaan ugu luuqayso wuu ku raaxaystaa dabadeed oohinta joojiyaa. Marka uu
barbaar cod furani si yaab leh cayaar ugu dhufto gabdhaha la jooga kama tagaan
kuwa maqanina kama raagaan. Xoolaha marka hees shubaal ah loo saaro darka ayey
ku soo qamaamaan biyahana habsima u cabbaan. Xataa neef biyodiid ah haddii cod
macaan loogu heeso waxay u badan tahay in uu cabbo.
Laakiin gabayga hawl laguma fududaysto, dheel
la tumayana hab-dhaceeda laguma ilaashado, ee waxaa laga mariyaa gole aamusan
oo isdhegeysi iyo degganaan leh. Haddaba waa maxay ujeeddada loogu luuqeeyaa?
Miyiga, oo ah dhulkii gabayga laga tirin jirey, habeen iyo maalin dadku wuu
kala durdurugsanaa oo waxaa la ahaa debedjoog. Haddiiba aan la soconayn ee la
shirayo ama si kale loo bulshaynayo badanaa aqal gudihii laguma kulmi jirin ee
waxaa la isugu iman jirey gole bannaan, waxaana isu iman jirey dad badan. Xataa
golayaasha ardaaga caweysku ka midka yahay dadku isku gogol ma ay ahayn ee
qofba meesha uu jeclaysto ayuu dooyaysan jirey ama jeegada dhigan jirey.
Xaaladahaas oo dhan ismaqalku wuu liitey oo dabayl, dhir, habeen iyo hugunka
xoolaha ayaa dadka ku kala dhex jirey. Sidaa darteed waxaa daruuri noqotay in
la helo wax carqaladahaa lagaga gudbo, taasina sida muuqata waxaa ay noqotay in
gabayga kor loogu luuqeeyo.
Haddaba weydiinta ah “maxaa gabayga loogu
luuqeeyaa?” jawaabteedu waxaa ay ku urursan tahay qodobbadan soo docda:
1) In maqalka dhegeystaha lagu soo jiito lana
abuuro jawi gabay.
2) In codka kor loogu qaado si loo wada maqlo.
3) In ereyada lagu jiidjiido si loo fahmo.
Maanta qiimo weyn lama siiyo ku luuqaynta
gabayga, sababta oo ah xaaladda nolosha ayaa tii hore ka duwan. Qol afar derbi
leh lagama dhex qaylin karo oo jabaqda codka ayaa soo noqnoqonaysa. Isla markaa
lama hayo waqti lagu dhegaysto qof gelin dhan tix jiidjiidaya.
5. Sooyaalka gabayga
Cidina ma ogaan karto bilawgii gabayga
soomaaliyeed, waayo ilaa xilli aad u fog ayuu qayb dabiici ah ka soo ahaa
dhismaha iyo horumarka afka. Waana la garan karaa in aanu maalin keliya
abuurmin ee soo maray marxalado iyo isbeddello badan, ilaa uu u egaaday sida uu
maanta u eg yahay. Wax kasta oo bilaw ah waxaa lagu yaqaan qabyo iyo kala
dhinnaan, laakiin gabayga soomaalida inta la yaqaan tixaha ugu da weyni waxba
kagama duwana ka maanta, nuxur iyo qaab toona. Taasi waxay muujinaysaa
dhalashada gabaygu in ay inta la yaqaan aad uga fog tahay. Taa fog waxba kama
sheegi karno, halkanse waxaa aynu ku soo koobaynaa inta ugu dhow, oo aynu u
qaybin karno sidan:
a) Marxaladdii finiinka
Magacaa waxaan ugu bixiyey in waxa laga hayaa
ay yihiin finiin sebenkaa ka soo firdhay oo dirqi inagu soo gaadhey. Raage
Ugaas ayeynu tixo dhawr ah ka naqaan, kaas oo lagu maleeyo laba boqol oo sano
hortood. Sida la sheego Raage Ugaas waxaa la casri ahaa aw Muuse Ismaaciil
Samatar oo loogu abtiriyo tix lagu magacaabo “Darbadaaley”. Labadaba waxaa ka
sii shisheeya Ugaas Nuur Ugaas Rooble oo qarnigii 18-aad horraantiisii ku
beegan. Waxaa kale oo cod dinniiq ahi inaga soo gaadhayaa gabadh la odhan jirey
Geelo iyo nin ay iyada isu maansoon jireen. Intaba waxaa ka fac weyn tixo uu
ugaas degaanka Awdal u dhashay far soomaali uu isagu samaystay ku qoray, taas
oo ah qarnigii 17-aad. Dabadeed imaatinka reer yurub waxaa la jaanqaadday
maansada Faarax Nuur. Intaa ka dib waxaa la soo galay taariikhda cusub.
b) Marxaladdii fadqalallada
Waa casrigii uu gabay soomaaligu inta la og
yahay ugu xoog badnaa. Waxay ku beegan tahay bilawgii qarnigii labaatanaad ilaa
afartanaadkiisii. Berigaa waxaa gaar ahaan waqooyiga iyo galbeedka ka soo baxay
gabyaa aad u badan kuwaas oo gabayga intiisa ugu caansani ku abtirsato. Sababta
uu gabayga xilligaa meesha ugu sarraysa u gaadhey waxaa sabab u noqon kara
dhawr arrimood oo iskaashaday oo ay ka mid yihiin:
1) Waxaa kor u kacday aqoonta bulshada, taas
oo ay sababeen shisheeyihii dalka yimid iyo fekerkii dhan walba ahaa ee la
bilawday. Taasi waxaa ay soo kordhisey waxyaalo iyo xaalado cusub oo ay khasab
noqotay in laga maansoodo.
2) Marxaladdaasi waxaa ay ku beegnayd
dhaqdhaqaaqii daraawiishta oo saamayn xoog leh ku yeeshay nolosha iyo fekerka
bulsho weynta. Taana waxaa doorka ugu weyn ka cayaaray hoggaamiyihii
dhaqdhaqaaqaas, Maxamed Cabdulle Xasan, oo qudhiisu gabaygii iyo dirirtii
berigaa hormuud u ahaa.
3) Xilligaa loollaanka qabiilku wuxuu gaadhey
heerka ugu sarreeya taas oo gabayga raad weyn ku yeelatay. Dagaalladii
daraawiishta iyo natiijooyinkii kala duwanaa ee ka abuurmay waxay sii xoojiyeen
ugana sii dareen qabyaaladda.
t) Marxaladdii waddaniga
Si muuq dheer ayaa xilligaa looga arkaa guud
ahaan taariikhda bulshada gaar ahaanna dhanka suugaanta. Waxay bilaabatay
afartanaadkii waxayna soo gaadhey todobaatanaadkii. Haddii ay marxaladdii hore
ahayd tii fidmada iyo fadqalallada qabyaaladda, tani waxay ahayd tii midnimada
iyo rajada. Gabyaa badan oo marxaladdii hore ku jirey ayaa tanna soo gaadhey
haddana aan waxba ku darsan. Sababtuna malaha waa iyaga oo la qabsan kari
waayey qaddiyaddan cusub.
j) Marxaladdii dib u noqoshada
Tani waxay bilaabatay dhammaadkii
todobaatanaadkii waana tan aynu weli ku jirno. Gabayga marxaladdani waa
heedaddaw aan waqtigiisa la haysan ee aad uga dambeeya. Waa qabiili siyaasi ah
oo labadaa xaaladood isku daray. Gabaygani wuxuu ku bilowday laba weji oo iska
soo hor jeeda oo kala ah mucaarad iyo muxaafid.
Dad badan baa maansadooda ugu hiiliyey
taliskii kelitaliska ahaa ee dalka ka arriminayey intii u dhexaysay sannadkii
1969 ilaa 1991. Dadkaasi waxay u badnaayeen dhuuniraac taliska u munaafaqeeya.
Ma ay lahayn aragti shakhsi iyo afkaar siyaasadeed oo madax bannaan, ee marba
dhanka uu talisku u dhaqaaqo ayey ula dhaqaaqi jireen kuna ammaani jireen. Rag
badan ayaa akhlaaq ahaan halkaa ku burburay. Kooxda kale ee mucaaradka ah
qudheeda badankeedu ma ay lahayn mabda siyaasadeed oo ay meel marinayeen.
Sababta gabaygooda mucaaradka ka dhigtayna inta badan waxaa ay ahayd nacayb ay
taliska u qabeen oo inta badan qabyaaladi u sabab tahay kuna milan tahay.
Bilawgii sagaashanaadkii, markii uu maamulkii lagu kala qaybsanaa meesha ka
baxay, fikradihii la isku diiddanaa waxba iskama beddelin. Waayo mar haddii
awelba khilaafku aanu mabda ahayn ee qabyaalad ama danaysi ahaa, qabiilkii weli
waa uu jiraa dantiina waa la mid.
Labadaa qolo ee marxaladdan waxaa ku saddex ah
mid aynu gabaygeeda u bixin karno “Curyaan”. Waa dhallinyaro
magaalooyinka ku dhalatay ama ku kacaantay. Waxay isku dayaan in ay gabyaan,
laakiin awoodda af soomaaliga iyo aqoonta gabay curinta ayaa aad u hooseeya.
Markii laga soo barakacay degaankii uu af soomaaligu ku dhismay ee miyiga,
magaaladana ku waayey daryeelkii iyo ka shaqayntii loo baahnaa, ayey adkaatay
qof magaalo ku dhashay sidiisaba in uu gabyaa noqdo. Waxaad arkaysaa qof ku leh
waan gabyayaa oo duddubinaya hadal aan qaafiyad, miisaan iyo murti midnaba
lahayn. Qof magaalo ku dhashay haddii uu maanta tix meelmar ah curiyo waxaa
hubaal ah miyiga ayuu lug weyn ku leh yahay.
“Marxaladda dib u noqoshada” maansada
qabyaaladda siyaasadeed waxaa ku dhex jirta maanso la shiiqiyey oo u badan
waddani iyo jacayl.
In kasta oo ay qabyaaladdu guud ahaan maansada
soomaalida aad ula hadhay haddana waxaa jira rag ay la sii hadhay. Maanso badan
oo ay tiriyeen waxaa laga yaabaa in aan laga helin tix keliya oo wax kale ku
saabsan. Waxaa kale oo jira rag aan gabayga qabiilka u jajabnayn ee jeclaa in
ay waxyaalo kale ka maansoodaan laakiin duruufta iyo waqtiga dartood arrintaa
si daran faraha ula galay. Waxaase jirta koox saddexaad oo ay qabyaaladdu aad
ugu yar tahay qaarkoodna laga yaabo in aanay kuba jirin, kuwaas oo ku
mashquulay xaalado kale oo jacayl iyo waddaniyad u badan.
Marka aynu gabyaaga sidaas u qaybinayno waxaa
jirta shakhsiyad qayb walba ina hor taagan oo aynaan marna ka lug baxayn.
Shakhsiyaddaasi waa Maxamed Cabdulle Xasan. Gabaygiisu waa qabiili, waa waddani,
waa diini, waa falsafad, waa madaddaalo, waa wax walba. Sidaa darteed gar ma
aha in aynu raacinno koox ka mid ah kooxahaa aynu soo xusnay.
6. Cudurka gabayga dilay
Waa hubaal maanta gabayga in aan loo jeclayn
sidii hore, taana sababteeda la iskuma raacsana. Dad baa u arka in gabaygii sal
guuray oo la waayey gabyaa u dhigma raggii hore. Qaar kalena bulshada waqtigan
ayey eedda saaraan oo ku tilmaamaan mid aan gabayga qiimayn. Laakiin labada
aragtiyoodba xaqiiqo beeninaysa ayaa jirta. Gabyaa badan oo aan kuwii hore ka
dhicin ayaa maanta nool, gabaygooduna kii hore kama tiro iyo tayo liito. Isla
markaa bulshada maantu tii hore kama dookh xuma. Haddaba sababta gabayga looga
xiisodhacay waa mid kale.
Sidii loo magaaloobay noloshii bulshadu,
dhaqan iyo dhaqaale, waa ay doorsoontay. Waxaa la galay xaalad iyo duruuf
nololeed oo ka duwan tii hore ee miyiga, waxaana la yeeshay aqoon iyo feker
cusub, sidaa darteed waxii hore loo xiisayn jiray wax aan ahayn ayaa maanta la
daneeyaa. Haddaba waxaa loo baahnaa gabaygu in uu isbeddelkaa la jaanqaado,
taas oo nasiibdarro aan dhicin. Qaylodhaan qabiil iyo tol-la’ay ayuu weli
dabada hayaa. Wuxuu ku guuldarraystay in uu soo bandhigo wax si dhab ah uga
tarjumaya nolosha cusub. Dabadeed gabaygaa dareenka dhaqaajin kari waayey waxaa
beddeshey maanso fudud oo cod macaan iyo muusig debecsan lagu ladhay oo loo
bixiyey hees, iyo sheeko la qoray mar kalena inta la jilay ruwaayad loo bixiyey.
Kuwaasi gabayga beddel uma noqon karaan, sida aanu isagu iyaga beddel ugu noqon
karin, waxayse ahayd in ay wada socdaan.
Waxaa kale oo bulshada maanta lagu dhaliilaa
in aanay sidii tii hore gabayga dusha ka qaban, oo ay malaha ka xasuus xun
tahay ama ka damiinsan tahay. Eeddaasi run ahaantii waa dulmi. Labada bulsho
waxay ku kala duwan yihiin laba arrimood: 1) Tii hore wax maskaxdeeda
mashquuliya waxaa ugu badnaa uguna muhiimsanaa gabayga, laakiin maanta waxyaalo
kale oo badan ayaa lagu mashquulsan yahay. 2) Awel adeegga keliya ee xasuusta
lagu kaydiyaa wuxuu ahaa maskaxda, laakiin maanta waxaa jira qalab kale sida
qoraal iyo duubid, sidaa darteed xifdiga gabayga la iskuma hawlo.
Waxaa kale oo hubaal ah labada qaafiyadood ee
xaraf iyo miisaan in aanay gabayga soomaaliga guul iyo wanaag u ahayn, ee ay u
yihiin dhibaato iyo carqalad horumarkiisa hor taagan. Dad badan oo gabyi lahaa
ayey arrintaasi hakisay, wax badan oo laga gabyi lahaa ayey baajisay, gabay
badan oo la tiriyey ayeyna ragaadisey. Sababta oo ah qofka damca in uu tix
gabay ah curiyo khasab waxaa ku ah in uu yaqaan xeerarkii aynu soo aragnay oo
aan murti badni iyo dareen fogaan ahayn ee ereyo dhisid uun ah. Waxaa kale oo
khasab ku ah xarafka uu qaafiyadda u doortay in uu ka yaqaan kana xasuusto
ereyo aad u badan. Isla markaas in uu ereyo badan oo dantiisa iyo dareenkiisa
ku habboon uga tago qaafiyad ama miisaan la’aan, kuwo kale oo qashin ahna
urursado.
Taasi waxay abuurtay gabyaagu in aanu
ujeeddada xor u noqon, dareenka uu doonayo in uu cabbiro oo keliyana awoodda
saarin, ee ku mashquulo raadinta erey xaraf gaar ah ka kaca, kaas oo aan
ujeeddadiisa daruuri u ahayn amaba xataa ka leexinaya. Arrintaasi iyaduna waxay
markeeda sababtay laba dhibaato oo kala ah in cabbirid ogaanta ereryada
muhimada laga siiyo cabbirid ogaanta ujeeddada, iyo in rogrogista hadalka
doorka laga siiyo rogrogista dareenka iyo khayaaliga.
Beri fog ayuu nin soomaaliyeed tix gabay ah
tiriyey. Mar kasta oo uu afar wax ka hadlo ama afar beyd dhammeeyo wuxuu ku
hooriyey “Afartaa intaan alif ka maray meel ma ku adkeeyey”. Niman ka dambeeyey
oo gabaygiisa jeclaa ayaa mar kasta oo ay gabyaan taa halhays ka dhigtay.
Tusaale ahaan mid baa yidhi: “Afartaa af lama daaliyee erey xun ma u diiday.”
Mid kale wuxuu yidhi: “Afartaa intaan miin ka maray meel ma ku hagaajey.”
Sidaas ayaa caado laga dhigtay. Dabadeed markii dambe tix aan afar afar loo
hoorin ayaa halqabsigaa la iskaga qurxistay. Tusaalahaa aniga ayaa sameeyey ee
taariikh sugan ma aha, wuxuuse ka tarjumayaa xaqiiqo jirta. Waa dhif gabyaa
soomaaliyeed oo aan qaladkaa iyo kuwa la midka ah gelini.
Ereyada had iyo jeer iyada oo aan wax dan laga
lahayn la soo celceliyo, oo tixo badan lagu arki karo, waxaa ka mid ah: Afartaa,
meel ma qabad siiyey, meel ma ku hagaajey, daw ma ku hagaajey, dabuubtiisa
gabay, dig ma siiyey, sidii aar, sidii hebel, dacwad kalena, bal aan mariyo,
bal aan dayo, mar haddaan, dhaaxaan… Xataa kuwa inoogu gabyaasan taasi dhibaato
badan ayey ku haysey kuna haysaa. Tix walba waxaynu ka dhex helaynaa ereyo aan
wax dan ah laga lahayn oo cidla iska qotoma, kuwaas oo meel daloosha lagu
gufeeyey, qaafiyad lagu buuxiyey ama miisaan lagu dheelli tiray. Waxaa aynu
kale oo arkaynaa ereyo ujeeddo la’aan la soo celcelinayo iyo kuwo kale oo aan
macno xaddidan lahayn, iyo xataa kuwo aan af soomaali ahayn.
Dad badan baa Maxamed Cabdulle
Xasan u arka in uu ahaa halgamaa xaqudirir ah. Sidaa si la’eg ayey dad kale oo
badani u arkaan in uu ahaa sharwade maatodoox ah. Cali Jaamac Haabiil oo ay
isku xilli ahaayeen ayaa ku sifeeyey:
-
tacabkii ba waa sida Fircoon tabiyo
diinaaye
-
rasuulkii wuxuu nagu tiruu taabka ku
hayaaye
-
taag nimaan lahayn iyo agoon buu ka
taajiraye
-
ma talyaanigaasaa Mahdiya tanina waa
yaabe
Lixdanaadkii qarnigii ina
dhaafayna Axmed Diiriye (Qaasim) ayaa ku xusay:
- Alloow yaa Darwiishkii farriin debecsan gaadhsiiya
- dhaaxuu ku daakiray xaqoo naga dahsoonaaye
- ha daawado dadka u hiiliyiyo doogga soo baxaye
- Alloow yaa dalluuntiyo qabriga dib uga soo saara
Sidaas ayaa ilaa maanta shakhsiyadda Maxamed
Cabdulle Xasan loogu muransan yahay. Laakiin marka ay tahay xagga maansada
laguma muransana in uu ahaa mucjiso ifka loo soo saaray. Ma jiro soomaali kale
oo mar hore iyo mar dambe toona tiriyey intaas oo tixood oo isku xoog ah.
Haddaba dhibaatada ay qaafiyaddu gabayga ku hayso aynu ka raadinno maansada
Maxamed Cabdulle Xasan, taana aynu saddex tusaale ka soo qaadanno.
Tusaale 1
dujaye
bal aan mid kale deelka ka higgaadsho
aan dabeebto eeggana halkay damacday laabtaydu
dacwad kalena waa ina Mashire hadal
aan deeqsiiyey
Saddexdaa beyd waxaa ka muuqata tayoxumo aad u
weyn oo ay qaafiyaddu sababtay. Marka koowaad macnaha guud ee beydadkan tixo
badan ayey isaga iyo rag kaleba u adeegsadeen oo nuxurkii waa laga xaalufiyey.
Marka labaad afartaa wuu iska leh yahay ee afar wax oo uu si gaar ah uga soo
hadlay meesha ma jiraan. Marka saddexaadna magaca ”Mashire” wax jira ma aha ee
isaga ayaa samaystay si uu dheellitir uga dhigto. Qofka uu u jeedaana waa
Garaad Maxamuud Cali Shire oo uu cay foolxun u diray.
Tusaale 2
- qorrax liicday goortay shamsadu libiqsatoo ciirto
- waxaan soo lug qaadaa kolkay laxuhu ciiraane
- laankaan fadhiistaa sidii layf martaaniyahe
Saddexdan beyd waxay ka mid ahaayeen tix uu
Maxamed Cabdulle Xasan faraskiisii Laaleys oo ka bakhtiyey ugu baroordiiqay.
Beydadka waxaa ku jira saddex dhaliilood oo aan maansoyahan weyn u qalmin.
a) Beydka koowaad labadiisa qaar waa isku mid
la soo celiyey, waxbana kuma kala duwana af iyo macne toona: qorrax liicday waa
uun isla shamsa ciirtay.
b) Beydka labaad wuxuu ku dhammaaday isla
ereygii beydka koowad ku dhammaaday ee ciirid, waana foolxumo.
t) Ereyga layf soomaali ma aha
in yarna kama soomaaliyoobin ee waa carabi engegan. Macnihiisuna waa isla
soomaaliga ku xiga ee martaani (marti).
Tusaale 3
- sokeeyaha safeyn kala noqdee suuqyada
isgeliyey
- hadday saacideen gaaladii saraca
keenaysey
- isagu seeruhuu dego haddii saakun laga
yeeshay
- siduu Eebbahay yidhi haddii laga
sawaalaayo
- ninkii xaqa u saahida haddii saa’il
lagu maagi
- samci
maayo
sowdkaan ahayn siinka looxa ahe
Beydadkan waxaan ka soo xulay tix lagu
magacaabo “Saha Kacay”. Haddii aynu u fiirsanno ereyada calaamdsan waxaynu
arkaynaa in aanay meelna af soomaali ka soo gelin, mana fahmi karo qof aan
carabida aqooni. Gabyaagu wuxuu ereyadan uu keligii yaqaanney ugu xishay in ay
qaafiyad u buuxiyaan, waayo sida muuqata giddigood waa qaafiyad buuxiyayaal ka
wada kaca xarafka s oo ay tixdu ku socoto. Macnahoodu waa sidan:
- Safeyn: laba saf.
- Saacideen: Taageereen.
- Sarac: dalag, ama cudurka suuxdinta.
- Saakun: degaan.
- Sawaalaayo: laga tegayo
- Saa’il: qof su’aal qaba, wuxuuse ka wadaa
su’aal.
- Samci maayo: maqli maayo.
Sidaas ayey qaafiyadda iyo miisaanku weligood
gabayga dhabarjab ugu ahaayeen welina ugu yihiin. Laakiin soomaalidu waxay
ahaayeen dad aad u gabay jecel, gabyaagana waxay u arkayeen qof dadka kale ka
af soomaali sarreeya. Sidaa darteed kuma ay dhici jirin in ay ku qabsadaan
ereyada qaldan ee afkiisa ka soo burqanaya, waxaana ay moodi jireen af soomaali
iyaga ka maqan oo isaga Alle u furay.
Waxaa kale oo iyadduna dhaliil weyn leh
dabeecadda ah in goob la taagan yahay isla markaaba maanso laga curiyo, taas oo
ah wax lagu faano la iskuna ammaano. Dadku maanso curinta waa ay ku kala
dheerayn karaan, laakiin maansoyahanku ma aha nebi maansaduna ma aha waxyi
samada ka soo dega, ee waa halabuur u baahan oddoros, erey xulasho iyo qurxin.
Arrimahaasina waxay u baahan yihiin waqti iyo feker.
Danta awelba maansada loo hindisay welina laga
leh yahay waa in wax loogu sifeeyo si aan hadalka caadiga ah loogu sifayn karin.
Maansana waxa tayoda ugu sarraysa siiyaa ma aha xeerarka dhismaha, ee waa
quruxda iyo murtida ay leh dahay, iyo awooddeeda dhaqaajinta dareenka dadka.
Taasina ma fududa inta qaafiyad iyo miisaan loo xayiran yahay. Maansada
soomaalidu badanaa dhacdada iyo wax la og yahay ayey uun buunbuunisaa, ee
dhacdada ma abuurto, khayaalina iskuma dheehdo.
Waxaan hubaa sababta ugu weyn ee soomaalida
maantu maansada Hadraawi u jeceshahay in ay tahay qaddar casriyeyn ah oo uu
xagga ujeeddada iyo nuxurka geliyey, in kasta oo qaabku weli sidii yahay.
Fogeynta yoolka, sifaynta, sarbeebta iyo u-egaynta intuba maansada Hadraawi waa
u gaar. Wuxuu kale oo si xariifnimo ah uga faa’iidaystay dhammaan noocyada
maansada soomaalida, inta u dhexaysa gabayga ilaa heesta ay carruurtu maqasha
ku raacdo. Taasi isaga halabuurkiisa waxay siisay xorriyad iyo doorasho badan,
innagana waxay ina siisay ka xiiso dhicid la’aan.
Haddaba ha la wada ogaado gabaygii markii ay
waxaas oo cudur ahi isu biirsadeen ugu damabyn in uu dhintay. Ilaahay ha u
naxariisto! Kuwa maanta maydkiisa riixaya ee socodka ku khasbaya dadaalkoodu
waa hal bacaad lagu lisay. Gabayga ay maanta curiyaan haddii laga dhegaysto wax
cusub laga fili maayo ee waa uun qaddarin loo hayo sooyaalk afka iyo dhaqanka.
Haddaba bal in ay gabayga naftu ku soo noqoto ha lagula daalo saddex waxyaalood:
1) Farogelin iyo furfurid ha lagu sameeyo
qaafiyadda iyo dheellitirka.
2) Caqliga iyo dhacdada uun yaan lagu
meeraysan ee ha loo gudbo khayaaliga.
3) Qabyaaladda lagu daxalaystay ha looga gudbo
wax nafta quudin kara.
---------------------------------
F.G: tixaha aan tusaalaha u qaatay beydadku sida ay u qoran yihiin isuguma
xigaan.
Ibraahin Yuusuf Axmed
Hawd99@hotmail.com
QORAARADII HORE EE IBRAAHIM YUUSUF
Faafin: SomaliTalk.com | Dec 22, 2003
Afeef: Aragtida qoraalkan waxaa leh qoraga ku
saxiixan.
Kulaabo
Bogga Hore ee SomaliTalk.com
<><><>
|