Meeshu waa Koonfurta Suudaan oo ay col iyo abaar kala darani qaybsadeen. Malaayiin dad ah oo aan denbi lahayn ayaa saxariiraya. Sida saxaafadda caddaanka caadada u ah boqollaal weriye oo kamarado la yaayacaya ayaa sidii haad bakhti heshay halkaa ku xoomay. Risiqoodu wuxuu galay in ay dadkooda u soo bandhigaan muuqaal argagax leh oo dunida iyaga ka baxsan ku saabsan. Dano kalena waa ay ugu qarsoon yihiin. Kooda sawirka ugu naxdin badan soo qaada ayaa billadda ugu sarraysa helaya. Nin kuwaa ka mid ah oo kamarad sita ayey maalintaa riyadiisii u dhabowdey. Wiil yar oo qaawan oo aad u macaluulan ayaa goob darxumo iyo habaas leh gandooda. Waa keligii. Gaajo iyo tabardarro ayey naftu uga baxaysaa, ilbidhiqsi kasta ayuuna isaga oo mayd ah wejiga ciidda gashan doonaa. Meel dhawr tallaabo u jirta waxaa laba indhood oo kuwa wadka ka kulul kaga soo haya gorgor aad u weyn. Gorgorku wuu arkaa yarku in uu dhimanayo, wuxuuna sugayaa inta ay naftu ka baxayso ama kuududka ka dhacayo. Labadaa waxaa ku saddex ah ninka daawanaya ee sawiraya, oo isaguna ah gorgor kale. Wuxuu noqday sawir aad u qaali ah.

Beri aan markaa ka fogeyn waxaa la joogaa Koonfurta Soomaaliya. Col iyo abaar tii Suudaan ka daran ayaa loo labadiblaysan yahay. Nin aad u macaluulay ayaa nafta la soo gaadhey biyaha Webi Jubba. Laakiin tabardarro darteed ayey biyihii uu afka saaray naftu ka raacday. Waxaynu aragnay nin kale oo isla xaaladdii hore qaba kaas oo maydkii ninka hore ka ag cabbaya. Wax aan biyaha ahayn ma arki karo ama dan kama leh. Isla markaas iyo isla degaankaas ayuu ilmo yari hooyadii oo mayd ah nuugayaa. Waxay noqdeen laba sawir oo aad u qaali ah.

Mar saddexaad waa Ruwaandha. Waxaynu aragnaa tobannaan kun oo mayd oo sida qashinka boholo waaweyn cagaf ku wada shubayso, oo aan kafan, xushmad iyo dadnimo midina ka muuqan. Mar kale waa Yugaandha. Waxaa la ina tusay qoysas dhan oo dhimasho AIDS lagu sheegay u daadsan, iyo bulsho dhan oo waddadii dabargo’a ku hayaansan.

Sawirradaas iyo kumanyaalka la midka ah giddigood marka la isku xantoobiyo waxay sidaan dhambaal iyo dareen isku mid ah, kaas oo ah: “Qofka afrikaanka ahi waa dugaag aan wax qiimo ah lahayn.” Sawirkani midabyo iyo muuqaallo kala duwan ayuu ku yimaaddaa, laakiin mar walba wuu ka duwan yahay kuwo kale oo ay isku danta yihiin. Tusaale ahaan bahdilkii ku jirey qabashadii Saddaam Xuseen sawirkan ma aha.

Sawirkaas Afrika laga muujiyaa in uu dhab ahaan jiro iyo sababta uu u jiro waa arrin aad muhiim u ah oo mar walba in laga doodo mudan, halkanse waxaynu kaga hadlaynaa sababta la isu tuso. Laakiin horta aynu isla ogaanno warbaahinta taa muujisaa in ay tahay ta caddaanka. Taa sababteeda waxaa la moodi kara warfaafintooda oo ta dunida kale ka horraysa, laakiin runtu waa in ay dadka kale sawirkaas ka jecel yihiin, raadintiisana uga firfircoon yihiin. Oo maxay u jecel yihiin uguna firfircoon yihiin? Waa qiso dheer oo shan boqol oo sano hortood soo bilaabatay. Maalintii uu sahankoodu Afrika cagaha dhigay ilaa maanta waxay u guntan yihiin laba arrimood:

1) In ay reer afrika argagax, cabsi iyo isku kalsoonixumo geliyaan.

2) In ay naftooda iyo dadkooda sarrayn, kalsooni iyo dhiirrasho ku abuuraan.

Haddaba si ay labadaa danood u fuliyaan waxay qariyaan, oo xumeeyaan, oo liidaan dhinac kasta oo ah dadnimada reer afrika. Sidaa darteed inta uu cimrigaagu jiro oo dhan haddii aad warbaahinta caddaanka daawatid ama akhridid ha ka yaabin in aad wax aan waxaas ahayn oo Afrika ku saabsan ka aragtid. Warfaafinta oo keliya ma aha ee wax walba waa ku sidaas: halabuurka iyo taariikhda tusaale ahaan. Bal eeg sida ay u dafiraan ilbaxnimooyinkii hore ee Afrika: tusaale ahaan faraacinadu in ay madow ahaayeen, Derbiga Weyn ee Simbaabwi in ay afrikaan dhiseen, iyo xataa Qalcadda Taleex in ay daraawiishtu dhistay. Bal arag “Black Hawk Dawn” oo ah filin ay ka sameeyeen dagaalkii iyaga iyo Maxamed Faarax Caydiid Xamar ku dhex maray.

Sidaas ayuu halgankooda qabsashada iyo yeelashada ahi ku bilawday welina ku socdaa. Intaa maanta waxaa u dheer dadaal ay ugu jiraan in ay Afrika xasilloonida iyo nabadda kagala dagaallamaan, si aan horumar uga dhalan. Isla markaana in loo arko meel baas oo ay dhimasho taal si looga dido oo aan loo maalgashan, warshadaha iyo lacagtuna ugu guurin. Waayo? Sida la og yahay Afrika waxaa yaal shaqaale da yar oo aad u jaban iyo khayraad ceedhin oo aad u badan, labadaas oo ay dadka hantida lihi ku riyoodaan in ay ka dhex shaqaystaan.

Yasidda aan xadka lahayn ee maskaxda iyo nafta dadka caddaanka ah ka buuxda, ee ay qofka midabka madow u hayaan, ma aha dareen soo jireen ah ee waa maskaxkufsi shan boqol oo sano lagu soo wadey welina lagu wado. Tusaale ahaan giriiggii iyo roomaankii hore cudurkaas ma ay qabin (arag qoraallada taariikhda Afrika ee Basil Davidson tusaale ahaan). Berigii hore si toos ah ayey waxaas isugu barbaarin jireen, laakiin imika waxay u sameeyaan si aan inta badan fudayd lagu fahmi karin, hase yeeshee mar walba nafsad ahaan dareenka bulshadooda gelaya. Isbeddelkaa yar waxaa u sabab ah, aniga aragtidayda, waxyaalo dhawr ah. Waa marka koowaade kala faquuqa dadka qudhooda ayaa eeday ka dib markii uu Adolf Hitler si ba’an u karbaashey. Marka labaad dunida waxaa ka soo baxay quwado waaweyn oo midabtakoorka lid ku ah, sida tii Hantiwadaagga. Marka saddexaad dadkii ay dullaynayeen waxay yeesheen wacyi iyo qaddar iscaabbin ah. Marka u dambaysana iyaga qudhooda waxaa ka soo dhex baxay feker iyo dhaqdhaqaaq xor ah oo cunsurinimada u arka badownimo bahalnimo ah.

In kasta oo ay isku dayaan in ay ceebtaa asturaan waxaa jira marmar ay taasi faraha ka baxdo oo isku day kasta oo ay ku asturayaan fashilmo. Tusaale taa ku saabsan aynu u soo qaadanno khilaafka ka dhex aloosan dawladaha caddaanka ah iyo Simbaabwi.

Sannadkii 1980 markii Ingiriiska laga saaray Simbaabwi tobannaan kun oo caddaan ah ayaa halkaa ku hadhay oo muwaaddiniin noqday. Dadkaa tirada yari waxay haysteen in aad u yar mooyee dhulka beeraha ah oo dhan iyo guud ahaan hantida dalka inteeda badan, bulshada kalena iyaga ayey u adeegaysey. Markii dalku gobannimada qaatay waxaa la isku raacsanaa in dadka asalka ah ee tirada badan beeraha wax laga siiyo. Laakiin muddo labaatan sano ah Robert Mugabe taa waxba kama uu qaban. Markii uu madaxnimo helay baahidii dadkiisa hoos uma eegin. Sidaas ayey caddaankii tirada yaraa u sii wadeen in ay iyagu wax lahaadaan madowguna u shaqeeyaan. Dabadeed waxaa la soo gaadhey goortii uu dadweynuhu Mugabe taa iyo arrimo kaleba kala xisaabtami lahaa. Dabayshaasi kelitaliskii labaatan jirka ahaa ayey aad u gilgishay. Sidee ayuu ku sii jiri karaa? Waa in dadka la mashquuliyaa, waa in la soo toosiyaa qaddiyaddii la seexiyey ee qaybinta dhulka. Isla markaa Mugabe wuxuu u baahday jabhaddii gobanimada la dhalisay, oo uu hore u dayacay, si uu dabaysha ku soo dhacday uga dugsado. Iyaga waa in la soo maslaxaa oo dhul beereedka ay caddaanku iska haystaan qayb laga siiyaa.

Kooxdii caddaanka ahayd markiiba waxay u qaylo dirteen tolkood. Hiilkii ugu horreeyey wuxuu uga yimid reer adeerkood, Ingiriis, waxaana ku xigey Yurub inteeda kale iyo Maraykan. Dalkii waxaa lagu furay qalaanqal, waxaa laga shaqeeyey in Mugabe talada laga eryo, waxaana si waalan loo taageeray ninka isaga kursiga kula loollama. Dalkii waxaa lagu soo rogey cunoqabatayn, waxaana dhacay dhaqaale burbur iyo gaajo. Dabadeed dhaqaale burburkaa ay cunoqabatayntu keentay ayaa dunida loo tusay maamulxumo iyo musuqmaasuq. Haddii ay sidaa tahay maxay beri hore u dhici weyday? Mugabe ma sannadkii 2000, markii ay caddaanka isku dhaceen, ayuu musuqmaasuqa bilaabay? Dawladaha caddaanka ahi waxay isku dayaan khilaafka iyaga iyo Simbaabwe ka dhex oogan in ay ku sheegaan mid ku saabsan dimuqraadiyad iyo xuquuq aadami. Runtiise waa midabtakoor wejigiisa bahalka ah iftiinku mar kale ku dhacay.

Ka tag Simbaabwi oo u fiirso qalalaasaha ka dhacay ama ka socda dalalka macdanta hodanka ku ah oo dhan: J D Koongo, Kongo, Badhtamaha Afrika, Laybeeriya, Siiralyoon, Angoola… U fiirso sida ay shirkado caddaan ahi khayraadkaas u bililiqaystaan. Shirkad aan dawlad weyn dhabarka ku hayni miyey waxaa samayn kartaa? Gawracii ka dhacay Ruwaandha waa la ogaa in ay dalal uu Faransiisku ka mid yahay gacan aad weyn ku lahaayeen. Taas runteeda waxaa ilays xoog leh ku shiday sarkaalkii berigii Qaramada Midoobay halkaa u joogey, Romeo Dallaire. Wuxuu dhowaan soo saaray buug uu cinwaan uga dhigay ”Shake Hands with the Devil – The Failure of Humanity in Ruwanda”. Sababta uu Kofi Annan markaa ka dib xoghaye guud ugu dallacay waxay ahaan kartaa xasuuqaas oo uu, sida la og yahay, door nacasnimo ah ku lahaa.

Ugu qaybsanaha Qarammada Midoobey ee Soomaaliya isaguna wuxuu inoo xaqiijiyey xalka mushkiladda Soomaaliya in uu soo dhowaan lahaa haddii uu mid keliya oo dalalka waaweyn ka mid ahi daacad ka noqon lahaa. Arrinta in aan daacad laga ahayn loojiko ahaan waxaa ku xiriirsan in sidaa lala rabo. In sidaa lala rabana waxaa ku sii xiriirsan in hoosta laga afuufayo. Sidaas ayey mucaaddaladu isu keenaysaa. Marka aan sidaa u hadlayo waan fahmayaa weydiinta quusta ah ee maskaxdaada ku wareegaysa, taas oo ah: ”Oo haddaa ma si kale ayey arrintu ahaan lahayd?!” Aadamigu wuxuu isku dhaarsaday in aan dugaag kayn ku jira la noqon ee samo iyo iskaashi dunida loogu wada noolaado. Sidaa darteed haddii taa la helo iyo haddii la waayaba waa in ay dood waliba halkaa ka duushaa.

Waa kaa haddaba sawirka ay caddaanku ugu jecel yihiin. Waa muuqaal dhimasho, cudur, liidnimo iyo hoog ah oo qof madow haysta. Haddaba lacagtii dunida iyaga ayaa maanta haya ee ma doonaysaa in aad dhadhamo ka heshid? Jawaabtu haddii ay tahay “haa”, kamarad iibso oo Afrika tag. Dabadeed soo sawir qof ciidda jiifa oo ay naftu gaajo uga sii baxayso, ama qof cudur aan dunida hore loogu arag u dhimanaya, ama qof waraabe raqayo ama wax la naxdin ah. Waxaa keliya oo shardi ah sawirku in uu nafta aadamiga argagax iyo yaqyaqsi wadajir ah ku abuurayo. Ogow qiimaha aad sawirkaaga ku heli doontaa in uu ku xidhan yahay hadba qofka aad sawirtay inta uu madow yahay – mar kasta oo midabka qofku sii madow yahay sawirku wuu sii qaaliyoobayaa.

Ku darso qorshaha in aad heshid gacan cad oo dad madow quudinaysa. Sawirka noocaas ahi in kasta oo uu ka hore ka jaban yahay waxaad ku heli kartaa lacag aadan malayn karin. Haddii aadan sawirqaadista ku fiicnayn ha quusan ee si kale yeel, tusaale ahaan qor wax taa la mid ah.

Sidaas iyo nasiib wacan!

___________________

F.G: 1) Halka aan ka adeegsadey “caddaan” dhaqan ahaan waxaa la adeegsadaa “reer galbeed” taas oo ceebo badan lagu asturo, ay ka mid tahay in magaca ummadda reer jabbaan lagu galo dhagar aanay waxba ku lahayn. 2) Waxaynu og nahay malyuumaad caddaan ahi in ay eeddan ka ceeb la yihiin. 3) Caddaanku qofka sidayda isaga oo magan u ah sidan u hadla waxay ku aamusiiyaan: Hooggii aad ka soo firxatay ayaanu dunida u muujinaynaa si loo ogaado waxna looga qabto.

Ibraahin Yuusuf Axmed

Hawd99@hotmail.com

Kulaabo bogga hore ee www.somalitalk.com