Bulsho kasta waxaa waajib ku ah casriyayn iyo dhaqaaq joogto ah, haddii kale waa ay dhagaxowdaa. Dhaqan kasta waxaa daruuri u ah iftiin debedda kaga soo dhaca, haddii kale wuu indho beelaa. Isku dayashada iyo wax kala qaadashada ummaduhu waxay door weyn ka cayaaraan in uu horumarku u kala gudbo. Maantana shaki kuma jiro in loo baahan yahay reer galbeedka in wax badan laga qaato. Laakiin wuxuu muran badani ka taagan yahay waxii laga qaadan lahaa iyo waxii la iska moosi lahaa. Maxaa dan ah maxaase dhib leh? Kala garashada iyo kala soocidda labadaasi waa arrin xasaasi ah. Bulshooyinka dambeeya oo dhan taasi waxay ku dhex furtay dood kulul iyo khilaaf gaadhey in dalal badan xabbad la iskala daalo. Taasi waxay ugu daran tahay Dunida Islaamka ee aynu ka midka nahay (bal arag waxa ka dhacaya Nayjeeriya, Masar, Aljeeriya, Sacuudiga, Baakistaan, Afgaanistaan, Suudaan, Soomaaliya...).

Aynu isyar illowsiinno xaqiiqada ah reer galbeedka, oo maanta dunida hagaya, sidoodaba in ay inagu eegaan cadaawad iyo quudhsi, innaguna ku eegno cadaawad iyo cabsi. Bal aynu fekerka ku jeedinno oo keliya horreyntooda iyo dambaynteenna. Markaa waxaa khasab inagu noqonaya in aynu qiranno afar xaqiiqo:

1) In ay aad inooga horumarsan yihiin.

2) Horumarkaas helistiisu in ay waajib inagu tahay.

3) In aanay daacad ka ahayn dimuqraaddiyadda, xorriyadda iyo sinnaanta ay inoogu bishaareeyaan.

4) In aynu arrimahaas aad ugu liidanno wanaajintooduna lama huraan tahay.

Dad badan oo waxgaradka muslinka ah, laakiin reer galbeedka neceb, ayaa ku dooda: “Waxaynu uga baahan nahay oo keliya horumarka farsamada, laakiin waxba ugama baahnin hab-fekerkooda iyo hab-dhaqankooda.” Laakiin run ahaantii aragtidaasi waa mid uu caqliga hagaagsani diidayo, waayo fekerka iyo dhaqankaba waa ay inagaga horreeyaan (dabcan dhaqan badan oo xunna waa ay leh yihiin). Horumarinta fekerka bulshada ayuu horumarka farsamadu ka dhalan karaa kuna dhisnaan karaa ee sidaa beddelkeeda ma noqon karto. Marka aqoonta iyo karaamada dadka la dhiso ka dib ayey dadku wax dhisi karaan waxa ay dhisaanna dhawri karaan. Horumarka farsamo iyo dhaqaale ee aynu maanta aragno waxaa ka horreeyey mid caddaaladeed iyo bulsho, kaas oo afgaradkiisu ahaa: xorriyad, sinnaan iyo walaaltinimo. Afgaradkaasi wuxuu kale oo ahaa ”in tirada ugu badan bulshada ee suurtogal ah la geliyo liibaanta ugu badan ee suurtogal ah”. Dalalka hodanka ah ee Gacanka Carabta maanta cidina kama wershado iyo mishiinno badna, haddana horumar- iyo ilbaxnimo la’aanta waa inagala mid.

Haddaba reer galbeedka in farsamo laga barto waxaa ka door roon horta in laga barto sida bulsho loo dhiso loona abaabulo. Haddii kale wershadda la dhiso waa la gubayaa farsamoyaqaankana waa la dilayaa. Horta waa in carradii uu horumarku ka dhalan lahaa la falaa, dadkii abuuri lahaana la helaa. Waa in la dhisaa bulsho nolosha u hanweyn oo dhimashada neceb, xorna ka ah dhaqammada abaadey ee maskaxda dulleeya.Taa waxaa lagu gaadhi karaa nabadgelyo, xorriyad feker, isku kalsooni shakhsi, nolol jacayl iyo karaamo.

Labada weydiinood ee inagu dhex wareega ee ah: maxaa la isu dilay iyo maxaa loo heshiin waayey? marka lagu daalo ayaa ta habboon loo soo noqdaa, taas oo ah: maxaa qaldan? Waxaa qaldan sida la inoo barbaariyo. Waxaa qaldan sida wax la inoo baro. Waxaa qaldan sida aynu qofka waxtarka ah iyo ka aan ahayn u kala soocno. Waxaa qaldan sida aynu hawlaha u maamulno. Waxaa qaldan sida aynu isu hoggaaminno. Waxaa qaldan sida aynu u dhaqan nahay oo dhan.

Cilmi nafsigu wuxuu hubaa qofka yaraanta iyo xataa weynaanta lagu ciilo ee lagu xanuunjiyaa in uu hadhow bulshada cadow u noqdo. Bal haddaba dib u eeg habkii la inagu soo barbaariyey waxna la inagu soo baray. Sow muu ahayn mid dil, canaan, cabsi iyo qaxar badan? Waalidka iyo macallinku sow ma ay moodi jirin haddii ay aad inoo xanuunjiyaan in aynu diricyo dadaal iyo fahmo badan noqonayno? Marka ilmaha malcaamadda lagu darayo halkudhigga dhaqanku sow ma ahayn “Macallin, ilmahayga cadka adiga ayaa leh anigana lafta ii reeb”? Inta nin ee maanta ciilka la qamuunyaysan iyo inta dagaalooge xabbad la haliilayaa waa fac ay korkooda iyo maskaxdoodaba nabarradii barbaarintu ku wada suntan yihiin. Taa darteed waa ay aarsanayaan oo cidna u nixi maayaan.

Haddaba waxa koowaad ee ay tahay in aynu reer galbeedka ka barannaa farsamada iyo lacag samaynta ma aha ee waa barbaarinta iyo dhisidda bulsho hagaagsan. Iyaguba horumarka ay maanta haystaan fuleynimo iyo feker cid kale oo ay ka baqeen kuma ay helin, ee dhiirranaan, dadaal iyo aqoon ururin ayey ku kasbadeen. Xilligii ay ula baxeen ”Casrigii Mugdiga – the Dark Ages” waa isla casrigii ugu iftiin weynaa ilbaxnimada islaamka. Waa casrigii ay iyagu ku noolaayeen khuraafaadka, cudurka iyo gaajada. Waa casrigii ay hablahooda nolosha ku gubi jireen iyaga oo aqoonxumo darteed ku eedaynaya sixirrooley. Waa casrigii ay qofka kiniisadda ka feker duwanaada dili jireen. Waa casrigii ay daacuunka ku dhaca moodi jireen in ay yuhuuddu sabab u tahay. Waa casrigii ay baadderiyadu denbidhaafka Ilaahay dadka ka iibin jireen.

Isla casrigaas ayey Dunida Islaamka ka soo baxeen tobannaan caalim oo ku xeel dheeraaday culuunta nooc walba. Isla casrigaas ayey Baqdaad, Qaahira, Qurduba iyo magaalooyin badan oo kale cilmi iyo ilbaxnimo sare ku cammirnaayeen. Reer yurub aqoontaas iyo dhaqankaa kooda ka duwan kama ay didin ee sida hoobaan ayey u gurteen. Taas ayey ugu dambayn habeenkii dheeraa kaga soo baxeen. Waxaa hubaal ah taas la’aanteed in aanay badmareennimo ku dhiirradeen oo qaarado fog u gudbeen, dabadeed malyuumaad afrikaan ah addoonsi u rarteen. Waxaa hubaal ah in aanay Voltaire, Rouseau, Descartes iyo raggii la midka ahaa hullaabta jahliga iska rogeen oo shideen oogtii ”Kacaanka Ifinta” kaas oo Yurub oo dhan dhaxantii iyo gudcurkii ka qaaday.

Hoogga aynu soo sheegnay ee ay Yurub soo martay mid ka daran ayeyna maanta dhex yuururnaa. Sidoodii ayeynu miskiin gaajaysan oo cunto xaday gacmaha iyo lugaha ka goynaa. Sidoodii ayeynu gabdho aan maxkamad iyo marag toona la hor keenin dhagax ku dilnaa. Sidoodii ayeynu qofka wadaadka erey ku khilaafa moodnaa in uu Ilaahay khilaafay. Tabtoodii ayeynu jiman iyo shadaadiin aan muuqan dagaal kula jirnaa (bal eeg reer hargeysa oo beryahan rumaysan in ay Boqortooyadii Jinku ku soo duushay iyo in ay dadqallo orommo ahi Itoobbiya ka soo galeen!).

Carabta oo aynu ilbaxnimada ka dugsanno qudhoodu inama dhaamaan. Aragtidheere sacuudi ah oo lagu magacaabo Ibraahiim al-Buleyhi* ayaa aad uga xanaaqaa in bulshadiisa iyo kuwa la midka ah lagu tilmaamo ”bulsho soo koraysa”. Xataa wuu ka xanaaqaa in lagu sheego ”bulsho dambaysa”. Uma doodayo in lagu sheego ”bulsho horumartay” ee wuxuu ku qanacsan yahay bulshadiisa iyo kuwa la itaalka ahi in aanay labadaa magac u qalmin. Ma soo korayaan mana dambeeyaan ee waa ay taagan yihiin, ayuu rumaysan yahay. Bulsho soo koraysaa waa mid waddadii horumarka cagta ku haysa, ta dambaysaana waa mid laga dheereeyey laakiin soo ordaysa. Labada xaaladoodba waxaa ku jirta rajo ah in cidda laga dambeeyo mar uun la gaadhi doono. Laakiin dadka aynu ka hadlaynaa maba ah dad orod bilaabay ama tartanka u soo saftay, ee bar keliya ayey ku wareegayaan. Maba yaqaannaan xarriiqda uu beratanku ka bilawdo.

Oo haddaa sidee ayey dadkaasi u fekeraan una dhaqan yihiin? Ibraahiim al-Buleyhi wuxuu inoo sheegayaa, dadkaasi sidoodaba ma fekeraan, waxayna u dhaqmaan sidii kumanyaal sano hortood loo dhaqnaa. Oo maxay sidaa abaadday ugu dhaqmayaan? In ay sidaasi wanaagsan tahay ayey moodayaan. Sidaas ayaa lagu indho iyo dhego beelay. Xaaladda sidaas u xun ayaaba lagu faanayaa oo la difaacanayaa. Dulliga ayaa la iskula weyn yahay. Dhegaha ayaa la furaystay si aan dhawaaqa xaqa loo maqal, irridaha iyo daaqadahana waa la xidhay si aan ilayska waagu u soo gelin. Sagxadda la jiifo ayaa samada lagu sheegayaa, cid kasta oo leh horumar samada gaadhayna waxaa lagu tilmaamayaa in ay sagxadda jiifto. Qof kasta oo isbeddel ku baaqa waxaa la moodayaa xaasid iyo cadow liibaanta la haysto kala qubaya. Dugsi iyo jaamacad kasta oo la dhigtaa waxba kuma kordhiyaan, cilmiguna ma galo, maskaxdaa damiinka ah ee dhaqanka abaadey lagu soo qufulay, ayuu Buleyhi rumaysan yahay.

Sababtaas ayuu ugu talinayaa in la abuuro cilmi cusub oo lagu barto jahliga qudhiisa, loona bixiyo ”Cilmiga Jahliga”. Oo cilmi la barto ayaa la arki jiraye sidee jahli loo baranayaa? ayaa la weydiiyey. Wuxuu inoo sheegayaa in uu jiro ”jahal muddabbaq” oo ah in aqoondarrada qudheeda aqoon la moodo laguna faano. Haddaba si jahliga noocaas ah ee dhaqanka galay looga baxo horta waa in la bartaa waxa uu yahay ”jahli”. Haddii kale isaga ayaa la ilaashanayaa oo la moodayaa aqoon iyo ilbaxnimo, sida maanta la yahay. Taas ayaa u sabab ah dibudhaca haysta kuwa dibudhacay oo dhan. Marxalad nololeed oo aad u gabowdey ayey ku dhagaxoobeen oo diiddan yihiin in ay hore uga dhaqaaqaan.

__________________________

*Akhri waraysi dheer oo uu wargeyska Asharq Alawsat la yeeshay Ibraahiim al-Buleyhi tirsigii soo baxay 14 nofembar 2003. Isla markaa ku eeg maqaalkii “Badownimo iyo Ilbaxnimo” ee aan faafiyey 6 oktoobar 2003.

Ibraahin Yuusuf Axmed

Hawd99@hotmail.com

Faafin: SomaliTalk.com | Feb 25, 2004

QORAALADII HORE EE Ibraahim Yusuf

Afeef: Aragtida qoraalkan waxaa leh qoraaga ku saxiixan