Kornayl Cabdullahi Yusuf Axmed iyo Doontii Caddaalad Darrada

Mohamed Sheekh Hersi

xumbul@hotmail.com  

Munaasabada sannadkaan aannu ku xusayno marxuum Suldaan Axmed Maxamuud Maxamed (Axmed Hurre), waxaannu ugu dabbaaldegaynaa labo mowduuc oo kala ah:  

1.      Xukunkii Maxkamadda Sare ee London ee 14 Maarso 2005 oo aannu uga guulaysannay kornaylka ka dib markii uu ka dhuuntay dacwaduna ay soo martay 3 darajo iyadoo haddana aannu jawaab ka sugayno Maxkamadda Adduunka ee Dembiyada (International Criminal Court of Justice), iyo

2.      Ujeeddadii shariifka ahayd ee ay u dhinteen marxuum Suldaan Axmed Hurre iyo geesiyaal kale ee Soomaaliyeed oo naftooda u huray la dagaallanka dagaal oogeyaasha. 

Maxaannu u doorannay in aannu u dabbaaldegno 2dan mowduuc? 

Sannado badan oo la soo dhaafay ayay dadka Soomaaliyeed ka quusteen in ay helaan caddaalad marka ay la kulmaan xadgudub loo gaystey naftooda, hantidooda iyo eheladooda.  Muddadaas murugada badan oo ka soo bilaabatay 1969 oo Soomaaliya ay u gacan gashay xukun millatary ilaa maanta oo ay Ummadda Soomaaliyeed la hayste u tahay dhiig-quuteyaal arxan daran wuxuu dalku ku sugan yahay fawdo, kala jajab iyo dawlad la’aan.  Laga soo bilaabo bishii Oktoobar 1969 ilaa maanta waxaa ka sii daraya ammaanka muwaaddinka caadiga ah waxaana nuxur beelay eraygii caddaaladda oo hadda nasiib darro ka sii baxaya qaamuuska Af Soomaaliga.  Maadaama uusan ka jirin garsoor madax bannaan, Soomaaliya kama soo bixin xukun maxkamadeed oo u dhacay si caddaalad ah marka laga reebo kiisas madani ah oo an waxtar gaar ah u lahayn kooxaha ku amar ku-taagleeya dalka ayadoo ay boqollaal ka badan yihiin dadka la laayey, la jir-diley, la ciqaabay, la xirxiray.  Ilaa waqtigaas waxaa Soomaaliya qaanuun ama xeer ka ha keli- taliyaha ama dagaal-oogaha dhiigyacabka ah sidaas darteed, waxaa nasiib darro ah in ilaa hadda aan maxkamad Soomaaliya ku taal la hor keenin dhagar-qabeyaasha iyagu ka mas’uulka ah musiibooyinka leh naf, maal iyo burbur oo ku habsadey Soomaaliya 35kii sano oo la soo dhaafay kuwaasoo noqday lama taabtaan.  Hadda waxayba u egtahay in bulshada caalamku ay bahalladaas ku dallacsiisay halaaggii ay u gaysteen dadka iyo dalka Soomaaliya ka dib markii bishii Oktoobar ee 2004 lagu soo dhisay dawlad ku sheeg lagu magacaabay “federaal ku meelgaar ah” halkaana loogu aqoonsaday madaxda iyo siyaasiyiinta Soomaaliya (unfortunately, with the formation of the so called “interim federal government” set up in Nairobi, Kenya on Oktober 2004, the brutal warlords have now been awarded immunity and impunity by the international community and have been promoted to become the sole authority and political leaders of Somalia).  

Waa nasiib darro weyn in ad kiis dacwo ah ula carartid dal shisheeye sababtoo ah in adan caddaalad ka heli karin dalkaaga hase yeeshee waa fursad qaali in cidii ay u suurtowdo ay caddaalad u doontaan meel kasta oo ay ka heli karto.  Su’aasha mudan in aynu is waydiino waxay tahay, immisa kiis ayaa suurto gal noqon karta in fursad loogu helo in dacwadooda laga furo dibedda Somalia?  Waxaannu filaynaa in ay cid waliba garan karto in ay tahay fursad aysan ka faa’iidaysan karin 99.99% dadkeennu xadgudubyada ka dhaca dalkeenna ayagoo aad u adag shuruudaha suurtogalka ka dhigaya in dembi ka dhacay Somalia dacwadiisa laga furo dalalka ay maxkamadahoodu madaxa bannaan yihiin.  

Si kastaba ha ahaatee, walow ay guusha laga gaaro dacwo laga furo maxkamadaha dibedda uu yahay mid lagu farxo, haddana waa farxad an u dhigmin haddii uu xukunkaasi ka dhici lahaa Somalia markaana uu saamayn toos ah ku yeelan lahaa dhammaan qaybaha bulshada dalka iyo kalsooni ah inuu shaqeeyo qaanuunkeennu.  Haddii laga eego dhan kale, wuxuu xukunka dalalka shisheeye sii kordhinayaa uur-ku-taallada muwaaddinka oo ah in aynnu maxkamadaha dalalka dibedda ka helno caddaalad aynnu ka wayno dalkeenna. 

Haddaba, xaaladda kor ku sawirani waa midda aannu sannadkan ugu dabbaaldegayno kiiskii Suldaan Axmed Hurre kaasoo kulminaya farxad iyo murugo sida kor ku xusan.   

Waa maxay miisaanka iyo faa’iidada uu kiiskani u soo hooyey guud ahaan Ummadda Soomaaliyeed? 

Jawaabta su’aashaani waa sidaan: Maaha in lagu guulaystey oo kaliya kiiska marxuum Suldaan Hurre hase yeeshee waxaa nasiib wanaag la socota in uu kiisku dhalay in markii taariikhda ugu horraysey maxkamad xor ah la hor kenay loogana guulaystey dagaal ooge Soomaaliyeed kaasoo ah kornayl Cabdullaahi Yuusuf Axmed ka dib markii Maxkamadda Sare ee London ee dadka Ingiriisku ay 14/03/2005kii ku caddaysay inuu mas’uul ka ahaa fal-dambiyeedkii lagu diley Suldaan Axmed “Hurre” Tuulada Kala-Bayr ee Gobolka Nugaal 17kii Agoosto 2002kii.  

Musiibadaas ku habsatey dalka iyo dadka Soomaaliyeed waxaa ka mas’uul ah shakhsiyaad xukunka siyaasadeed u qaatay qaab foorarta (upside down approach of political gain) laga soo bilaabo 1969kii.  Laga soo bilaabo waqtigaas waxaa noqday wax marka la maqlo laga argagaxo magacyadii caadiga ahaa ee loo yiqiin darajooyinka dawladda sida: madaxweyne, ku xigeen, wasiir, janan, sarkaal, askari iwm.  Sidoo kale waxaa baxay magacyo kale oo ku salaysan cadaadis iyo gooddin (handadaad) oo iyagana laga naxo marka la maqlo.  Waxaa kuwaan ka mid ah: qabqable dagaal, hoggaamiye kooxeed, dagaal ooge miliishiya, miliishiya beeleed, mujaahid xaq u dirir iyo kuwo la mid ah.  1969 waxaa nuxur beelay oo aysan dadweynaha Soomaaliyeed ku qabin kalsooni erayada sida: dawlad, xukuumad, maxkamad, baarlamaan.   

Dagaal-oogayaashu waxay adeegsadaan cudurka qabiilka oo ay nasiib darro u nugushahay bulshada Soomaaliyeed marmarka qaarkoodna waxay adeegsadaan wax ay ugu yeeraan is bahaysi. Qaabka hore waa iyagoo caqliga ka xada dadkeenna kuwa u garaadka iyo aqoonta yar oo ku raacay caaddifad habar-wacasho.  Qaabka 2aad waa marka ay ku hungoobaan in ay yoolkooda ku gaaraan habar-wacashada qabiilka markaasoo ay isugu biiraan isbahaysi ayagoo ku midooba kooxo huwan ah si ay u sii joogteeyaan cadaadiska dadka Soomaaliyeed iyo ku xadgudubka xuquuqul insaanka ee xad kasta dhaafay.  Waxaa kooxahaan shaydaan tusaale u ah: SNA, SRRC, DOOXADA JUBBA, G8, iyo kuwo kale.  Waxaa baxay magacyo laga argagaxo ee kooxaha dadka u ciqaaba qabqablayaasha dagaalka waxaana ka mid ahaa ama ka mid ah magacyadaas: NSS (Nabad Sugid), hangash, wardoon, dhabar-jebin, dabagal, guulwade, Maxkamaddii Badbaadada, XHKS(Xisbigii Hantiwadaaga Kacaanka Soomaaliyeed), xoghaye xisbi, kaadir (waqtigii xukunkii askarta); iyo mooryaan, jirri, day-day, miliishiya, isbahaysi, hoggaamiye kooxeed, iwm (ka dib 1990). 

Ma jireen waayadaas dad Soomaaliyeed ee ka hor yimid dagaal-oogeyaasha doonayey inay damacooda waalan ku haystaan ama ku kasbadaan xukunka Soomaaliya?

Jawaabtu waa HAA shakina noogama jiro in ay nala qabto dhammaan ummadda Soomaaliyeed  marka laga reebo dagaal oogeyaasha iyo inta u adeegta. 

Sannadahaas murugada badan waxaa jirey dad iyagu goostay in aysan isu dhiibin dagaal oogayaasha/ama xukun boobayaasha caadeystey in ay jidgooyo u dhigtaan siyaasadda, dhaqaalaha iyo sharafta dadka Soomaaliya, naftoodana u huray ku mintididda doonista caddaaladda.  

Dadkaas inooga dhintay sharafta halka laguma soo koobi karo ama maba jirto cid ka haysa tirokoob sax ah maadaama ay qaarkood ku shihiideen xaalado dahsoon.  Boqollaal ayaa ku geeriyootey xabsiyo ciqaabeed, boqollal kale dalkaba way isaga dalaabeen, qaar kale oo badani way la aamuseen uur-ku taalladooda cabsi darteed, qaar kale waxay isu dhiibeen kooxihii cadaadinayey.  Shilalkaas naxdinta badani waxay u dhacayeen si isdabajoog ah ayagoo ka sii darayey laga soo bilaabo waqtigii xukunkii askartu bilowday 1969 ilaa maanta.

Haddii an isku dayno dadka iyagu naftoodii ku waayey, kuwo xabsi muddo dheer oo takoor ah u galay iyo kuwo badan oo loo gumaaday si toos ah ama si dadban iyagoo an waxba galabsan, waxaan tusaale ahaan xusaynaa kuwa soo socda:  

A.     Xukuumaddii askarta oo uu hoggaamiyaha u ahaa marxuum Janan Maxamed Siyaad Barre waxay dilal badan oo toogasho sharci darro ah ku fulisey dad xubno ka ahaa isla taliskaas sannadihii 70neeyadii kuwaas oo an ka xusi karno:  

1.                  Janan Caynaanshe, Janan Salaad Gabayre iyo G/Sare C/qaadir Dheel kuwaasoo lagu eedeeyey in ay majaxaabinayeen xukuumaddii ay ka tirsanaayeen.

2.                  Xabsi siyaasadeed oo takoor ah oo ay ku raageen dad aan waxba galabsan kuwaasoo aan ka xusi karo:

a.                  Sheikh Maxamed Macallin

b.                  Sheikh Cabdiqani Sheikh Axmed

c.                  Janan Cabdullaahi Faarax Hoolif

d.                  Janan Maxamed Abshir Muuse

e.                  iyo dad kale oo badan 

3.      11 Wadaad oo lagu eedeeyey in ay ka horyimaadeen Xeerkii Qoyska oo jideynayey in ay ragga iyo dumarku leeyihiin xuquuq siman. 

4.      17 dhallinyaro ah oo isku subax la toogtey iyagoo lagu eedeeyey in ay afgambiyayeen xukunkii askarta  

Marxuumiinta ku xusan lambarrada: 1, 3 iyo 4 oo tiradoodu dhan tahay 31waxaa lagu wada toogtey “kawaankii dadka” (fagaarihii Dugsigii Booliska ee koofurta Muqdisho). 

5.      Muddadii u dhaxaysey 1970 ilaa 1990kii waxaa Soomaaliya ka dhacday ku xad gudub xuquul insaanka oo an la soo koobi karin oo isugu jirey dil iyo xarig sannado badan oon waligood la keenin maxkamad.  Dad badan ayaa ku geeriyoodey xabsiyadii ciqaabta.  

6.      Hargeysa oo si waxshinnimo ah loogu duqeeyey diyaarado; layntii iyo xirxiriddii ardaydii Burco; burburintii tuulooyinka iyo ceelasha biyaha (barkado) ee Gobollada:

                           i.      Mudug: dadkii lagu xasuuqay tuulooyinka iyo ceelasha Beer-Dhagaxtuur, iyo Roox),

                         ii.      Galguduud: 30 barkadood oo lagu burburiyey agagaarka Dhuusa-mareeb

                        iii.      Nugaal: burburin iyo gubitaankii guryo iyo barkado biyo ee Tuulo-Jalam. 

7.      Raggii ay tiradoodu gaaraysey 50meeye oo lagu xasuuqay xeebta Jasiira ee u dhow Muqdisho waa wax xusuus waarta oo murugo leh inagu reebaya. 

(cudurdaar: fadlan akhristow nagu saacid haddii aad ogtahay dad kale oo mudan in boggaan oo kale lagu xusi karo oo aanan sheegin, mahadsanid) 

Hooyo Soomaaliyeed oo Indhaha beeshay oo idinka codsanaysa Kaalmo dag dag ah. Guji...

B.     Laga soo bilaabo 1991kii waa ay xad beeshay in laga hadlo ku xadgudubka xuquuquda aadanaha ee ka dhacay Soomaaliya haba u sii bateen Koofurta dalka.  Ka dib markii Xamar oo ahaa Caasimaddii Soomaaliya laga saaray kaligi taliye Maxamed Siyaad Barre, waxaa goobo badan oo dalka ka mid ah ka dhacay xasuuq dad shacab ah oo an waxba galabsan kuwaasoo loo laynayey oo kali ah qabiilka ama beesha ay ka soo jeedaan.  Goobaha ugu darnaa waxaa ka mid ah Muqdisho iyo agagaarkiisa, nawaaxiga Kismaayo, Baydhabo, Gobolka Gedo gaar ahaan Luuq iyo Beled Xaayo, Gaalkacyo iyo meelo kale. 

Waxaa iyaduna xusuus murugo badan inagu reebaya niman tiradoodu kor u dhaaftay 100 oo isku mar lagu gumaaday 17kii Maarso 1991kii, Dugsiga Sare ee lagu magacaabo Maxamuud Axmed Cali ee ku yaal waqooyiga Muqdisho raggaasoo ahaa kuwo aan waxba galabsan kana koobnaa carruur, cirroole iyo culimmo.  Dilkaas waxshinnimada ah waxaa fuliyey dabley ka tirsanayd kooxdii USC ee iyagu Xamar ka saaray Maxamed Siyaad Barre gacantana ku hayey magaalada waqtigaas.  Maqaal aannu dhowr bilood ka hor ka qornay mowduucaan waxaannu ku soo jeedinnay in aan hadda ka dib Dugsigaan waxba lagu baran ardayna an la keenin hase yeeshee gebi ahaanba la xiro iyadoo lagu xurmaynayo marxuumiintaas oo wali ku duugan deydka isla dugsiga. 

Xasuuqa shacabka caadiga ah ka sokow, waxay dagaal oogayaashu inaga ugaarsadaan shakhsiyaadka ugu qiimaha badan bulshadeenna sida aqoonyahannada iyo hoggaan dhaqameedyada gaar ahaan kuwa ka horyimaada kali talisnimada qab-qablayaasha.   

Geesiyaasha badan oo inooga dhintay amarka iyo afcaasha gurracan ee nimankaas hororoka ah laga soo bilaabo burburkii Qarankii Soomaaliya waxaa ka mid ah kuwa soo socda oo naftooda u huray Ummadda Soomaaliyeed kuna adkaystay waxa ay aamminsan yihiin.  Geesiyaashu way inaga dhuunteen hase yeeshee waxaa nool oo inala jooga waxtarkii ama dhaxalkii qaaliga ahaa oo ay inooga tageen ee hadda ah hub ay geesiyaasha nooli kula dagaallamaan shayaadiinta. 

Halyeyadaas oo aan halkan lagu soo koobi karin waxaynu tusaale ahaan ka soo qaadanaynaa: 

Magaca                                                            Goobta lagu diley                      Taar.la diley

 

1. Suldaan Axmed Maxamuud                  lagu diley Kala-Bayr,    17/8/02
2. Faarax Dheere                                      lagu diley Puntland                    /8/2002
3. Eng. Max’ud Cali Axmed (Elman)                     lagu diley Muqdishu      9/3/96
4. Cabdulqaadir Xaaji Yaxye                                lagu diley Muqdishu                  11/7/05

 

Suldaan Hurre Human Rights Focus (SHHRF) waxay si kulul u diiddan , u dhaleecaynaysaa ugana soo horjeeddaa: 

1.      dil, cabburin iyo cadaadis siyaasadeed nooc uu noqdaba

2.      in xoog, danaysi indhala’, cabsi galin iyo xabbad caaraddeed lagu doono ama lagu kasbado awood siyaasadeed

3.      in qof kasta la ixtiraamo ra’yigiisa khilaaf kastana lagu dhammeeyo wada hadal, sulux iyo adeegsi maxkamado madaxbannaan meel kasta oo suurto gal ah halkii la adeegsan lahaa xoog iyo xabbad.

Waxaannu u mahadcelinaynaa Allaha wayn iyo asaxaabtii nala wadey hawlihii maxkamadda iyo shirarkii aannu markasta ku soo bandhigayney guulaha aannu ka gaarney kiiska Suldaan Axmed Hurre, kuwaasoo markasta noola diyaar ahaa talooyinka iyo dhiirrigelinta walina uga baahan nahay.