SomaliTalk DALSAN
Home | MAQAALO | Email | TellFriend | Search | Feedback |
w w w . s o m a l i t a l k . c o m
SOMALITALK - MAQAAL
 

Sawirro la xaday

Shaafici Xassan Maxamed

E-mail: mi99mosh@chl.chalmers.se

Cali-Dhuux baa wuxuu tiriyey gabay sawirrada ku xardhan dhammaantood uu asagu hindisey, oo uu arrin uu danaynayey kaga dooday. ”Sawirro” iyo ”arrin” marka aannu leenahay waxaannu uga jeedno waxaa inoogu filan tusaale in aynu gabaygaas laftiisa ka goosanno xubno yaryar oo aynu eegno arrinta uu Cali kaga dooday iyo sawirrada uu soo bandhigay. Ereyo laga yaabo in ay sidaan ahaayeen baa ka mid ahaa:

  • ”Markuu duraha jiilaal kacoo, doogga la idlaysto

  • Duurkiyo dayada hawd markay, dabac ku soo oonto

  • Laakuu ku dalandooli jirey, loogu degi waaye”.

Jiilaalka uu hadda u jeedaa malaha waa jiilaalka guga ka danbeeya oo magaciisa ”xagaa” la yiraahdo ee ma aha jiilaalka dayrta ku xiga oo ”diraac” loo yaqaan, waayo ereyga ”kacid” waxaa ka muuqda dabaylo.

Dooggu waa xilliga aan jiilaalka ahayn, duurna wuxuu uga jeedaa saws dheerdheer oo meelaha hawdka ah ka baxa, dayona waa caleemaha quraca. Waxaa laga yaabaa in booska ”dayada hawd” uu yiri ”doyada”, waayo malaha waxaa jira caws duddumooyinka joofafkooda ka baxa oo ”dooyo” la yiraado.

Ereyga ”laas” wuxuu muujinayaa in uu gabaygu ka dhacay meel aysan biyo fiicni ka jirin oo harraad loogu ba’ay, waayo laas waa ceel meel dix ah oo ay biyo roob dhawaan mareen laga faarfaaro ama laga qodo oo ayaamo laga cabbo, ka dibna biyo laga waayo.

Waxaa la moodaa meesha uu laasku ku yaal iyo halka uu geelu ku soo oomayaa in ay kala fog yihiin, maxaa yeelay wuxuu ku daray erey malaha arrintaas laga dareemayo oo ah ”dalandool”.

Waxaa meesha ku jira sawirro badan oo maskaxda raad ku reebi kara, siiba maskaxda geeljiraha waxay ereyadu ugu dhacayaan si uu mindhaa dareemi karo qofkii geel raaci jirey kali ahi. Raadkaas mid ka macne hooseeya, laakiin iska fiican waxaa reebay ereyo kale oo isla gabayga ku jira oo ah:

  • ”Asaga oo dildilihii bishiyo, dacashii haaneed leh

  • Oo wada dunuunucahayuu, idin duljoogaaye

  • Danbarkiisu waydiin uraa, daana dabataane”

Waxaa laga yaabaa in uu ”didilaha bisha” uga jeedo sumad dab ah oo geela lagu dhigo, oo xarriiq bil dhalatay u eg ah.

“Dacasha haaneed” waxaa dhici karta in looga jeedo in dhegta bidix ay geela uu ka hadlayo tulud kasta daraf ka dillaacsanayd, waayo sumadaha xoolaha dhegaha laga dhigo waxaa ka mid ah dacal iyo fur iwm.

Markii ay soomaalidu geela maalayaan wuxuu qofka haruubka hayaa lisaa naasaha bidix, haruubkana wuxuu saaraa lawgiisa oo laaban. In haruubka lawga kor loogu hayo waxaa la dhahaaa “haaneedid”, waxayna qofka hasha haaneedaya gacantiisa midigi listaa naaska danbeed, oo xiga lugta tuluda. Waxaa qofka haruubka masuulka ka ah docda bidix ama docda haaneed loo mariyaa in haddii ay hashu lugta qaaddo aysan caanuhu daadan ee uu lugteeda gacantiisa midig ku caabbiyo.

Sidaas ayaa bidixda geela loogu bixiyey “haaneed”, wuxuuna ereygaasi gaar u yahay geela oo lama oran karo “ri dacal haaneed heh”.

Sawirrada uu Cali muuqaalka ku xardhay, waxaa ka macne hooseeya kuwa dhacdada tilmaamaya sida in uu yiri:

  • “Kuna dalaaqe naagihii inayan, dib uga laabmayne”

Sawirrada gabaygaas Cali-Dhuux ku jira wuxuu qofkii xishoonayaa dareemayaa in ay cuskan yihiin hal-abuurimo hodan ku ah xagga xaradka ah, laakiin gabay uu Qamaan kaga dooday muxuu kaga dabeecad duwan yahay midka Cali?

Waxaa su’aashaas ka jawaabaya Khaliif shiikh Maxamuud oo asaga oo ixtiraam muujinaya labada gabyaa dabeecadaha hal-abuurkooda ku soo koobay miro gabay ah. Xabsigii jeneraal Matukade ayuu gabay ka tiriyey, wuxuuna arartiisa ku daray ereyadaan:

  • “Xikmaddii Qamaan iyo haddaan, xulantidii waayey

  • Amaan Nuur xutubin waa ninkii, xaafidka ahaaye

  • Amaan Cali xardhayn waa inuu, xagal ka daacaaye”

Xaradka uu Cali ku tilmaamayaa waa in uu aruuri jirey sawirro uu asago curiyey oo maskaxda saameeya iyo arrin uu asagu damcay.

Xikamadda uu Qamaan ku xusayaa waa in ay allifaaddiisu ka koobnayd ereyo sida maahmaah oo kale la soo daliishan karo, oo kaftandhable u badnaa.

Labadaas dabeecadood waxaa la moodaa in uu Khaaliif muhiim u arkey marka hadal la hal-abuurayo, wuxuuna labadaas ku daray “xutubin” iyo “xaafid”.

In gabayga si fiican dadka loogu mariyo oo uu qofka tiriyey maskax xafidaadda ku wanaagsan leeyahay, uuna hal-abuurkiisa karti uu si qurxoon ugu tebiyo leeyahay baa la moodaa in ay Khaliif agtiisa ka ahayd dabeecad lamahuraan ah. Intaas haddii la waayo wuxuu dareemayaa in ay guuldarro dhacayso, oo uu hal-abuurku naafoobayo ama uu xagal ka daacayo.

Hadallada gabayga Qamaan ku jira oo murtida ahi waa ay badan yihiin, waxaynuna soo sheegnay in ay kaftan iyo xikmad isku dhafan yihiin. Bal eeg kuwa ugu macne dhaw hadallada Qamaan!

  • “Nin walaalki doorsaday ilaah, darajo siin waaye”

  • Iyo

  • “Baadida nin baa kula daydaya, daalna kaa badane

  • Aan doonahayn inaad heshana, daayin abadkiise”

  • Iyo

  • “War ii daa dugaag iyo hartay, igaga dayrnaane”

Labada dabeecadood oo hal-abuurradaasi lahaayeen waxaa muuqata in ay kala qeexan yihiin, oo ay astaamihii uu Khaliif sheegay kala wataan. Waa “xarad“ iyo “xikmad“, laakiin arrinta (mawduuca) ayey ku kala tillaabo dheer yihiin oo ninka hore wuxuu had iyo goor abuurtaa mashruuc, halka uu ninka danbe mashruuc la furay ka dooday. Sida uu Qamaan halkaan u dooday waxay toos uga duwan tahay oo uga soo horjeeddaa oo lid ugu tahay mashruuca Cali-Dhuux, isla markaas wuxuu ku sugnaaday arrintii laga hadlayey.

Nin kale oo Ismaaciil la oran jirey baa wuxuu sheegay in uu sidii Qamaan arrintaas ka doodayo. Ismaaciil wuxuu la dhashay xaaskii Cali-Dhuux, waxaynuna soo qaadanaynaa sawirradiisii iyo ujeeddadiisii. Bal eeg ereyadii Ismaaciil qaar ka mid ah:

  • “Haddaan gabar daruur u eg aroos, kuugu dalaq siiyey“

  • Iyo

  • “Asagoo dildilihii bishiyo, dacashii haaneed leh

  • Doollaaba lagu sii wadaa, dayrta haatan ahe

  • Dibna u laabi maynoo dalkii, dooggii ka idlaaye“

  • Iyo

  • “Annagaa ku dayrane xigtana, ugama diirtaane“

Sawirka hore waa sawir uu ismaaciil iska leeyahay, oo wuxuu caddaynayaa in ay xaaska Cali-Dhuux sida daruur oo kale o qurux badnayd, waana sawir wanaagsan, laakiin kuma ay lug leh arrintii uu Cali furay. Ereygaas ceebtiisu waa in uusan khusayn dooddii socotey.

Haddii aynu sawirrada kale oo uu Ismaaciil geela ka bixiyey iyo sida uu arrinta u abbaaray eegno waxaynu aragnaa in uu qishay seeddigiis Cali-Dhuux hadalladiisii. Sumadda geela, in uu dooggii idlaaday, Doollo iyo in aan dib loo laabanayn sidii uu Cali u sawiray buu Ismaaciil xaday, waxaase isweydiin mudan in ay labada nin iska soo horjeedaan iyo in ay istaageersan yihiin.

Waxaa la hubaa in uusan Cali raalli ka ahayn in hadalkiisa la xaday iyo in xaaskiisa jirkeeda laga falanqooday, laakiin waxaa dhab ah in uu ku farxay sida uu seeddigiis ugu taageeray mashruucii uu watey. Caawintaas uu Cali-Dhuux seeddigiis ka helay kas ma ay ahayn ee kama’ bay ahayd, waayo Ismaaciil wuxuu gabayga ula jeedey in uu sidii Qamaan arrinta ku liddiyo ninkii mashruuca abaabuley.

Sawirradii Cali keli ah lama xadin ee waxaa la xaday xikmaddii Qamaan meelo ka mid ah, oo ereyga “deyrnaan“ iyo kaftamo kale oo uu Qamaan abuuray buu Ismaaciil iska uruursaday.

Si qalbiyada ummadda soomaaliyeed la isugu soo jiido ayaa waxaa la sheegaa in ay dhammaantood isku dhaqan iyo isku diin yihiin, laakiin waxaa laga yaabaa in haddii run loo hadlo ay labo reer oo isku ceel ka cabbaa xoogaa dhaqanka ku kala duwan yihiin. Waxaa kale oo dhici karta marka la leeyahay “isku dhaqan“ in loo jeedo gudniinka gabdhaha keli ah.

Dooddaas gabayga ah ee ay ragga qaarna arrin ay ayagu rabeen kaga hadleen sawirro ama xikmad ay ayagu curiyeen, qaarna ay taageerada aysan u qasdin fidiyeen, isla markaasna ay dooddii geela ku saabsanayd gabdhaha jirkooda ula leexdeen waxaa ka soo ifbaxay in “xarad“ iyo “xikmad“ la isdheer yahay.

“Xagalkadaacid“ buu Khaliif ka digey haddii uusan hal-abuurku ahayn sawirro iyo murti ka soo go’ay dad la mid ah raggaas uu magacaabay. Sidaas awgeed waxaa la moodaa aysan Khaliif shiikh Maxamuud agtiisa macne ka lahayn sawirrada la xadaa.

Cali-Dhuux iyo Khaliif waxay kala geeri horreeyeen dhawr iyo toban sano, wuxuuna marxuunka danbe mootan yahay 21 sannadood iyo dheeraad, laakiin weli waxaa la allifaa gabayo loogu jawaabayo labadaas hal-abuure, oo ka mid ahaa dadka dooddaha dhaliya oo aan waxba xadin.

Dadka qaarkood waxay xadaan xaradkii labaas dood-abuure, qaarna markii ay doodohoodii xirmeen amaba ay labada libaax geeriyoodeen bay ciilqab uga dabagabyaan, oo hadda dooddii Cali-Dhuux waxaa laga buuxiyey dad aan doodda ku jirin, ee inta waayo danbe wax tawday ka sii badaqaatay.

Lama caddayn karo in uu Cali-Dhuux noolaa markii uu Salaan Carrabey dooddaas ka gabyey, waxaase la hubaa in uu gabayga Salaan ku soo aadey xilli ay dooddii dhammaatay, oo uu meelo bannaan buuxinayey.

Nasiib darro sidii Cali-Dhuux sawirro cusub ma uu abuurin, ee sidii Ismaaciil buu wuxuu xaday sawirradii Cali oo aynu horay u soo sheegnay. Xagga arrinta laga doodayeyna sidii Qamaan liddi ma uu noqon ee sidii Ismaaciil buu wuxuu fidiyey taageero uusan u qasdin.

Wuxuu Ismaaciil ku dhaamey Salaan in uu intii ay dooddu socotey ku soo biiray, ee uusan gadaal wax ka soo gocon, hase yeesho ee waxay labaduna jileen siyaasaddii Cali-Dhuux oo ahayd in aad looga sharqamiyo geelal horay loo kala dhacay, si ay sharqantaas oo lagu celceliyaa u keento dagaal.

Qammaan oo markii hore Cali ka soo horjeedey markii uu arkay in uu Cali taageero bilaash ah helay iyo in sawirro iyo murti la kala xaday buu iska aammusay.

Dad Cali-Dhuux u dhuundalooley baa waxay sheegeen in uu yiri: “Taageero waxaa ugu wanaagsan mid aan abaal lagaa rabin, oo uusan qofkii ku taageeray is ogayn, xoogna waxaa ugu xun midkii xargaha kaa jara“.

Weli waxay soomaalidu ku maahmaahaan hadalkaas uu Cali ku muujiyey in shacabka masaakiinta ah laga faa’iidaysan karo ayaga oo aan is ogayn. Sida uu Cali dadkaas uga faa’iidey waxay la mid tahay sidii uu Ismaaciil Cumar Geelle dadka aan fahmayn dushooda uga xashay waagii uu Carta ku sirayey maangaabyada.

Soomaalida sawirrada iyo murtida kala xadday lama soo koobi karo, waxaana ka mid ah sawirro laga xaday maanso sida sheekadii loo dhisay belowgii 1994 oo magaceeda la oran jirey “Dhuxuldanbaskaqaad“. Maansadu waxay u habaysnayd hab majaajillo ah, waxaana lagu jilay toban qof oo ay ugu magac dheeraayeen Maxamuud, Maryan, Sahro iyo Madaxay. Waxaan u malaynayaa in uu akhristuhu og yahay sheekadaas maansada ahayd oo maadda, wacyigelinta iyo murtida loola jeedey.

Sawirro ahaan iyo arrin ahaanba waxay muujinaysey in ay soomaalida qurbaha Yurub joogaa la kulmeen duruufo aysan horay u soo baran, ka dibna ay yeesheen dabeecado aysan lahaan jirin.

Dumarka xaasaska ah ee ragga ka aarsanaya markii ay xorriyad yar dareemeen bay sheekadu ku dheeraatay, waxaana ku xigey in uu shukaansigii doorsoomay iyo in ay dhallinyaradii nolol cusub iyo dabeecado hor leh yeesheen.

Sheekadaas maansada ah waxaan markii ugu horraysey ku duubay cajalad caadi ah oo rikoor, dabadeedna waxaan ku daray dhismeyaal aan ku uruuriyey buug la daabacay 2001 oo magaciisa la dhaho “Danyarkalkaal“.

Ayaan dhaweyd baan waxaan arkay dad soomaali ah oo meel ku daawanaya riwaayad malaha lagu duuday Hargaysa oo isla arrintii “Dhuxuldanbaskaqaad“ loola jeedey ku saabsan. Magacyada dadku kuwii ma ahayn, laakiin qaabku wuxuu sida badan ahaa qaabkaygii, waxaanse ku yaqyaqsaday markii ereyadii “Dhuxuldanbaskaqaad“ oo sidoodii ah la isla soo mutuxay!

Ujeeddadaydu ma aha in aan wax laga allifi karin dhibaatada soomaalida qurbaha ku haysata, ee waxaan ka hadlayaa waa in la qaato sawirro iyo murti hortaa la sameeyey.

Arrimaha qoysaska iyo dhallinyarada soomaalida ah ee Galbeed u soo qaxay waxaa wax ka allifi kara malaayiin qof, waana loo baahan yahay, hase yeesho ee waa in laga leexdo humaag awal la sameeyey iyo miro kaa horreeyey.

Sawirro uu qof kaa horreeyey soo saaray waa ceeb in la qaato, isla markaas haddii miro maanso ah oo uu qof hore lahaa la qaadanayo waa in magaciisa la sheegaa ama in horay loo yiri la caddeeyaa, sida tusaalahaan:

  • “Haddaan mu’allifiinteennii hore, uga mullaax diiro

  • Cali Jaamac marahuu ka tegey, waa mid qaali ahe……

  • Waxa uu maqdaraddii ka yiri, taloba mooggeede

  • ’Muslimnimo nin aan kugula socon muuminnimo khaasa

  • Gaal maxasta kuu korinayaad, magansataa dhaama’”

Sidaas waxaa magaca Cali Jaamac Haabiil u qeexay Khaliif shiikh Maxamuud, oo ogaa in aan la iska qaadan karin qof hal-abuurkiis haddii aan magaciisa la sheegin.

Tuugada miraha gabayga la xado waxaa mar lagu qabtay nin Cali-Afyare la oran jirey oo gabay uu Khaliif ku maagay ku daray:

  • ”Miratirisku goormuu muhdiyow, kula macaanaadey”

Mirkaasi wuxuu ka mid ahaa gabayo badan oo waa hore la isu tiriyey, laakiin Cali wuxuu isula soo mutuxay sidii mir uu asagu abuuray, wuxuuna Khaliif ku saxay:

  • ”’Miratirisku goormuu muhdiyow, kula macaanaadey’

  • Mardar Aadan kula sii dhaciyo, waa mashaqadaaye

  • Majaxaabadii lagugu ridey, haygu soo marane

  • Adeerkaa middii lagu yiraad, maansaboolidaye

  • Ka mashaawir tixahaagii baa, dhuunta kaa mudaye”

”Mardar” waa waran qofkii hal mar lagu dhuftaa uusan soo toosin, waxaana caddaatay in uu mirkaas gabayga ah lahaa nin magaciisa Aadan la oran jirey, oo ugu gabyey Cali adeerkiis. Sidaas awgeed labo dhibaato ayuu Cali mutay, waana in xatooyo (booli) lagu qabtay iyo in ereyga adeerkiis lagu yiri, oo uu xumaantiisa ninka uu ku wado asagu uga dhow yahay.

Waxaa la moodaa in uu Khaliif xatooyada hal-abuurka aad uga soo horjeedey, wasaase isweydiin mudan in la xadi karo waxyaalaha aan ahayn sawirrada iyo murtida. Haddii su’aasha la khafiifiyo ma la kala xadaa hadal aan hal-abuur ahayn, maxayse yihiin hadallada noocaan ah oo la kala xadi karaa?

Labo siyaalood bay tuugada hadalka xaddaa sida badan wax u xadaan. Midda kowaad waa in uu helo qoraal aan hal-abuur ahayn, laakiin lagu qoray aragtiyo fiicfiican ama maaddo loogaga hadlay si uu jeclaystay. Dabadeedna uu hadalkii sidiisa ku xado ama uu nuxurkiisii qaato oo uu qaab kale ku qorto, asaga oo iska dhigaya in uu asagu arrinta sidaas u baaray, oo uu kartidii qofkii hore u dhuunto oo dhuuxa kala baxo.

Buuggii aynu magaciisa horay u soo sheegnay ee Danyarkalkaal qaybtiisa kowaad waxaan ku baaray maansada soomaalida, waxaana ku qoran baaritaanno koobkooban oo maansada afka soomaaliga ku saabsan. Waxaa buuggaas la daabacay sannaddii 2001 bishii kowaad.

Waxaan arkay qoraallo dabadeed buug ahaan loo daabacay iyo kuwo internetka lagu baahiyey, oo aan akhristaha u daynayo bal in uu daawado xatooyada qoraalka oo aan la kala xishoon.

Waxaa fiicnayd in ay ikhyaartaan tuugta ahi qoraalladooda ku qeexaan in ay aragtiyo iyo hadallo badan ka gurteen buuggii aan anigu ku qoray sannaddii 2000!

Sida labaad oo dadka aragtiyohooda loo gurtaa waa qaab aan toos loo dareemi karin, laakiin si xun u dhaca, waxaynuna isku hawlaynaa in aynu qeexno.

Dadka waxaa ka mid ah qaar ay ku soo dhacaan doodo badan oo hor leh ama kaftanno yaab leh oo ciidda ka badan. Waxaa jira dad marka ay hadlayaan ama ay wax qorayaan ay u sakhiran tahay in ay dhaqso u helaan aragtiyo aysan horay u maqal oo loo boqo ama la sii wadwadi karo, oo dadka lagu soo jiidan karo.

Waxaa jirta tuugo aysan maskaxdooda ku soo dhici karin arrimahaani, laakiin waxyaalahaan xada oo dadka isu tusa in ay ayaga ku soo dhaceen.

Nin aannu sheekaysanno oo wax qora ayaan maalin kala sheekaystay arrin. Waxaan u sheegay in ay waagii hore qabyaaladda soomaalidu ahayd sida shukaansiga reer Galbeed, laakiin uu kacaankii ka dhigay sida shukaansiga Sucuudi.

Qofka reer Galbeed shukaansi iyo galmo aad ugama uu fakaro, waayo waxaa fudud sida uu ku heli karo, wuxuuna bilaabay asaga oo yar. Lalama dhuunto, lagamana sii fakaro ee qofku shaqooyinkiisa kale ayuu sida badan ku mashquulaa.

Dadka Sucuudi waxaa laga yaabaa in uu ninku suuxo haddii uu naag xasuusto. Waxaa dhici karta dadka sidaas u cabbursani in ay hal mar oodda jabsadaan, waayo waa la cabburiyey oo waxay kulligood u ciilcuneen galmo iyo shukaansi sida ay soomaalidii uu kacaanku qabiilka ka cabburiyey ugu ciilculeen qabyaaladda.

Waxaan saaxiibkay u sheegay in ay soomaalidu u baahan tahay in ay ka baxaan cuqdaddii laga geliyey qabiilka, oo ay fiicnaan lahayd in lagu celiyo sidoodii ahayd in uu qofku suuqa ka yiraahdo ”Waxaan ahay reer hebel” asaga oo aan xumaan iyo samaan midna dareemayn ee u arka wax la iska yiraahdo sida ”Aniga oo hebel ah”.

Hadalkaas saaxiibkay waa uu igu riddiyey oo wuxuu iska dhigay nin rumaysan in uu kacaankii ku saxnaa qarinta qabiilka. Isla maalmihii ayuu saaxiibkay wuxuu internetka ku baahiyey qoraal uu aragtidaydii ku saleeyey. Waxaa laga yaabaa in ay xaasidnimo ka ahayd in markii aan aragtida sheegayey uu igu riddiyey, laakiin uu aragtida la dhacsanaa!

Tusaalahaas keli ahi ima uu soo marin ee dad aannu sheekaysanno oo qoraallo internetka geliya waxaan iskula hadlaa ”Ma waysan haba yaraato ee maskaxdooda ku soo dhici karin wax aysan qof kale ka maqlin ama aysan qoraal kale ka xadin”!

Shaafici Xassan Maxamed

E-mail: mi99mosh@chl.chalmers.se

Faafin: SomaliTalk Jan 5, 2003

Afeef: Aragtida qoraalkan waxaa leh qoraag aku saxiixan

 FOGAANTA U DHEXAYSA MAGAALOOYINKA SOOMAALIYA....

.... Copyright & Islaamku wuxuu ka qabo.... Akhri

Kulaabo bogga hore ee  www.somalitalk.com

 

Powered by www.SomaliTalk.com
All About Somalia and More...
>> Usheeg Asxaabtaada
Allah Is Great
kaah
 
MAGACA SOMALILAND WAA BEER: BEERNA HILIBKAA LAGU SUGAA Fahad
"hadii ay saraakiisha socdaalka Jamhuuriyadu ogaan lahaayeen in
Salahudin
"Miyaan niman Waqooyi u dhashay ku heesin: marti waa la sooraa, magan waa la
C/Waaxid
"dadkaasi la qabtay waxaa lagu tuhmay inay ka mid yahiin ama ku jiraan urur
Diridhaba
Kuwii sannadihii hore gacanta lagu dhigayna dhamaantood dawlada Itoobiya
Asad
"Shacbiga Somalilandna aan qasab koonfur loogu sanduleyn Karin,
 Faysal
"7/12/2002 ayuu madaxwaynaha jamhuuriyadda
XagarYare

 


Copyright © somalitalk.com. All rights reserved.

HTML CD