Maaddooyinka katiinka, katinoonka iyo tanniinyada ee qaadka ku jiraa
waxay dhabqiyaan hawlaha dheefshiidka, taasoo keeni karta hamuundarro, yabuusad,
caloolholoc (gastritis) iyo beerqolfow.
Wuxuu burburiyaa ilkaha iyo cirridka, taasoo dhibaato u keenaysa hawsha
calalinta iyo caafimaadka afka.
- j) Cudurrada faafa ee dhiska dheefshiidka
Cudurradaasi waxay ku soo duggaalaan sida nadaafad xumada leh oo qaadka
loo iibiyo, isagoo gacmo badan oo aan nadiif ahayn soo mara, busta iyo
cayayaankana aan laga xafidin.
Cudurrada habkaan ku iman kara waxaa ka mid ah cagaarshow, daacuun, shuban, dabadhiig, tiifow, ameeba, iwl, oo ah kuwa laga qaado
nadaafadxumada cunnada iyo biyaha.
- x) Cudurrada faafa ee dhiska neefsadeenka
Faafidda cudurrada noocaan ah waxaa kaalmeeya jawiga cabbursan ee goobaha
qaadka lagu cuno, iyadoo dariishadaha la xiro, sigaar badan la cabbo,
muddo dheerna laysku neefsanayo. Maadaama habka laysu qaadsiiyo cudurrada faafa
ee neefsadeenku uu yahay in uumanka cudurradaas keenaa ay soo raacaan
neefta uu qofka jirrani soo saarayo oo usoo gudbaysa dadka fayow waa la
wada garan karaa sida jawiga cabbursan ee aan soo sheegnay u kaalmayn karo
kala qaadidda cudurrada noocaan ah. Bal maleeya khatarta weyn oo ay u ban
dhiganyihiin dadka qaadka cunayaa haddii uu ku dhex jiro qof qaaxo sambab
qabaa.
Cudurrada saabka ee qaadka cuniddiisa ku soo gabban kara waxaa ka mid ah:
qaaxada, qaarjeexa, ifilada, hargabka,
iwm.
- kh) Cudurrada bulshada (cudurrada fisqiga)
Sida la ogsoonyahay qaadka cuniddiisa waxaa marar badan la xiriira is-dhexgal
aan bannaanayn ee rag iyo haween oo keena xiriir jinsi oo xaaraan ah.
Cudurro xunxun ayaa sidaas lagu kala qaadi karaa oo ay ka mid yihiim: jabto,
waraabow, AIDS iyo kuwo kale. Waatii uu yiri ninkii qaadka ka gabyey:
Qalbi kacay qalab aan lahayn qaadow adigaa leh
Labo qaawan oo aan is qabin qaadow adigaa leh
Qol ciriiriyoo qaac lagu iltiray qaadow adigaa leh
d) Nadaafadda guud
Dhibaatooyinka caafimaad ee qaadka waxaa ka mid ah qashinkiisa oo meel
walba lagu daadsho iyo kaadi iyo saxaro aan loo meel deyin ee xagga dadka
qaadka cunaya.
2. Bulshada
Dhibaatooyinka bulsho ee qaadku way badanyihiin waxaana ka mid ah kuwa
soo socda:
- a) Khilaaf iyo kala tag qoyska dhexdiisa ah
- b) Dayicid daryeelka iyo tarbiyadda carruurta
- t) Dhaqanxumo (xishoodarro, dhillaysi, iwl)
- j) Sigaarcab
- x) Khamrocab (3% dadka qaadka cunaa khamradana waa cabbaan)
- kh) Uhorseedid xumaan dadka kale, siiba dhallinyarada
Iyadoo arrinta lagu xusay qodobka ugu dambeeya la xiriirta, ayaa Nebiga,
naxariis iyo nabadgelyo korkiisa ha ahaadeene, waxaa laga weriyey inuu yiri: “Qofkii
jideeya jid san wuxuu leeyahay ajarkiisa iyo ajarka qofkii ku camal falay, qofkii jid
xun jideeyana waxaa korkiisa ah dambigiisa iyo dambiga qofkii ku camal falay”
3. Dhaqaalaha
Keenidda qaadka waxaa ku baxda lacag adag oo waxyaalo kale oo
faa’iido leh lagu keeni kari lahaa. Waagii Dawladda Soomaaliyeed qaadka
mamnuucday (1983kii) waxaa la qiyaasay inay keeniddiisa ku bixi jirtey
lacag gaaraysa US$ 47 malyan. Joornaal carabi ah oo dhowaan soo baxay wuxuu sheegay
inay Xamar maalin walba ku soo degaan 12 dayuuradood oo qaad sidaa.
Isugeyntooda kharajka maalmeed oo ku baxa waxaa joornaalku ku qiyaasay
US$ 87,771. Marka kharajka sano ee qaadka ku baxa, Xamar oo keli ah,
wuxuu noqonayaa (US$ 87,771x365=US$ 32,036,415). Haddaba, haddii laysu
geeyo kharajka qaadka ku baxa dalka gudihiisa oo dhammi intee buu
noqonayaa? Waa lacag fooqal caqli ah. Lacagtaas tirada badani waxay
gashaa labo dal oo aan xinif leennahay, taasoo xoojinaysa awooddooda dhinac kasta ah. Sow
arrintaasi muujin mayso fiiro gaabni dhaqaale iyo ficilo yari qarannimo
?!
Xagga kale, dhibaatooyinka dhaqaale oo ina haysta awgood, waxaan in badan
u qaylo dhaansannaa gargaar hey’ado ama dawlado shisheeye ah. Haddaba, mar haddii aan innaguba si micno darro ah u gubeynno dhaqaaleheenna, sidee
baan u fili karnaa in laynooku garaabo?.
4. Ujeeddooyinka guud ee sharciga
Cunidda qaadku waxay si buuxda uga hor imanaysaa ujeeddooyinka guud
ee dhawriddooda sharciga loo soo dejiyey, kuwasoo ah:
- a) Dhawridda diinta
- b) Dhawridda nafta.
- t) Dhawridda caqliga
- j) Dhawridda hantida
- x) Dhawridda sharafta
- kh) Dhawridda dhasha
Haddaba, bal aan midmid u soo qaadno lixda danood oo kor ku xusan si aan
u aragno sida cunidda qaadku ay mid walba wax u yeelayso.
Cunidda qaadku waxay dhabqisaa gudashada waajibaadka diinta oo ay
salaaddu ka midka tahay. Sida cunidda qaadku ay u dhabqiso gudashada salaaddu waxay
noqon kartaa:
- In qofka salaaddu ka tagto inta uu qaadka cuniddiisa ku
mashquulsanyahay ama hurdo la tagto soojeedka badan kaddib.
- In minadu si sahlan uga qubato oo markaas dahaaro la’aani ku dhacdo
oo uu sababtaas awgeed salaadda la gudan waayo.
Cibaadooyinka kale oo cunidda qaadku dhabqin karto waxaa ka mid ah
bixinta sakada iyo sadaqada kale iyo gudashada xajka, taasoo ka imanaysa kharajka
badan oo qaadka ku baxa oo haddii uusan jiri lahayn lacagta isaga ku baxda looga
faa’iidaysan kari lahaa gudashada waajibaadkaas diimeed
Waxaa yaab iyo amakaag leh in dadka qaarki u maleeyo in kharajkii kaga
baxay dadkii uu qaadka u qaaday uu la mid yahay sidii sako uu bixiyey oo kale!!
Haddeed, qofka noocaas ah sow arrintiisu noqon mayso “kaaf iyo kala dheeri iyo
kaan u dhigtayba maaha”, marka meeshii uu ajarkii sakada ka filanayey lagu soo
oogo dambi hanti baatulid.
Ilaahay wuxuu yiri: “Dhab ahaan shaydaanku wuxuu doonayaa inuu idinka
dhex rido colaad iyo caro, khamrada iyo khamaarka awgood, iyo inuu idinka jeediyo
xusidda Ilaahay iyo salaadda ee ma tihiin kuwo reebtoomaya”? (Suuratul Maa’idah,
aayad 91)
Ilaahay wuxuu kale oo yiri: “Halaag wuxuu u sugnaaday kuwa salaaddooda moogaanaya”. Kuwaas waxaa lagu fasiray inay yihiin kuwa salaadda
waqtigeeda dib uga dhiga, iyagoo wax kale ku sii jeeda (Suuratul Maacuun, aayado 4,5).
Cunidda qaadku waxay wax yeeshaa nafta, iyadoo sabab u noqon karta
dhimasho, taasoo ka iman karta shilalka cunidda qaadka la xiriira iyo
cudurrada dilaaga ah oo cuniddiisa ku
soo duggaala. Xataa haddii uusan qofku dhimannin wuxuu u ban dhiganyahay
jirrooyin iyo nafaqodarro ka imanaya cunidda qaadka.
Ilaahay wuxuu yiri: “Naftiinna ha dilina maxaayeelay Ilaahay waa kii
idiin naxariis badan” (Suuratu Al-Nisaa’, aayad 29)
Cunidda qaadku waxay wax yeeshaa caqliga, taasoo noqon karta waxyeello
degdeg ah oo ah inta uu qofku marqaansanyahay, kana imanaysa falka
maandoorinta ee qaadka, iyo mid dambe oo keeni karta waalli dhab ah.
Cunidda qaadku waxay wax yeeshaa hantida, iyadoo sabab u ah bixid kharaj
badan oo aan khasaaro mooyee faa’iido u lahayn qofka geliya.
Ilaahay wuxuu yiri: “Sii qofka qaraabada ah xaqiisa iyo miskiinka iyo
masaafirka, hana baatulin hantida baatulid. Dhab ahaan kuwa hantida baatulaa
waa walaalaha shayaadiinta, shaydaankuna waa kii rabbigiis ku kufrin badan”
(Suuratul Israa’, aayad 27).
x) Sharafta
Cunidda qaadku waxay wax yeeshaa sharafta, iyadoo ah dhabbe loo sii maro
xishoodarrada, sinada, khamrocabka iyo sigaarcabka, kuwaasoo dhibaatooyin
kale oo badanna leh.
Ilaaay wuxuu yiri: “Dhab ahaan Ilaahay wuxuu farayaa caddaalad, samofal
iyo in qofka qaraabada ah wax la siiyo, wuxuuna reebayaa sinada, munkarka
iyo dulmiga; Ilaahay wuu idin waaninayaa si aad u waano qaadataan” (Suuratu
Al-Naxal, aayad 90).
Cunidda qaadku waxay wax yeeshaa dhasha, iyadoo sabab u ah dayicid
xannaanadooda iyo tarbiyaddooda, kuwaasoo ah waajibaad waalidka dusha ka
saaran.
Nebiga, naxariis iyo nabadgelyo korkiisa ha ahaadeene, waxaa laga weriyey
inuu yiri: “Kulligiin raaceyaal baa tihiin, kulligiinna waa laydin weydiin
doonaa wixii laydin raaciyey; imaamku waa raace waana la weydiin doonaa
wixii la raaciyey, ninku waa raace arrimaha qoyskiisa waana la weydiin
doonaa wixii la raaciyey, haweeneydu waa raacdo arrima guriga ninkeeda waana
la weydiin doonaa wixii la raaciyey, adeeguhu waa raace arrima hantida
madaxdiisa waana la weydiin doonaa wixii la raaciyey. Kulligiin waxaad
tihiin raaceyaal kulligiinna waa laydin weydiin doonaa wixii laydin raaciyey”
R. Aragtida sharci ee qaadka
Faallahaas dheer oo ku saabsan waxyeellooyinka qaadka kaddib, waxaa is
weydiin leh: horta hore qaadka cuniddiisa iyo ka-ganacsigiisu ma xaaraan baa mase waa
xalaal?
Jawaabta su’aashaas waxaa ila habboon in loola noqdo quraanka kariimka ah
iyo sunnada dahiran.
Quraanka
1. Ilaahay wuxuu yiri: “Kuwa raacaya Rasuulka, Nebiga ummiga ah oo ay
agtooda ka helayaan, isagoo ku qoran Tawraadda iyo Injiilka, kaasoo faraya waxa san
kana reebaya waxa xun, una xalaalaynaya waxyaalaha wanwanaagsan kana xarrimaya waxyaalaha xunxun” (Suuratul Acraaf, aayad 157).
Haddeed, qaadku, markii laga eego xagga dhibaatooyinkiisa tirada badan,
sow kama mid aha waxyaalaha xunxun ?
2. Ilaahay wuxuu yiri: “Waxay ku weydiinayaan, Nebiyow, waxa loo
xalaaleeyey.
Waxaad ku tiraahdaa waxaa laydiin xalaaleeyey waxyaalaha wanwanaagsan” (Suuratul Maa’idah, aayad 4). Haddeed, qaadku ma ka mid yahay waxyaalaha wanwanaagsan oo la xalaaleeyey?
3. Ilaahay wuxuu yiri: “Cuna waxa aan idinku arsuqney iyagoo xalaal ah oo wanaagsan” (Suuratul Maa’idah, aayad 88).
Sida muuqata, labada aayadood oo dambe waxay isku xireen xalaalnimada
shayga iyo wanaaggiisa, taasoo laga fahmayo inaan waxa xumi xalaal ahayn.
Axaadiista
Nebiga, naxariis iyo nabadgelyo kor kiisa ha ahaadeene, waxaa laga
weriyey
axaadiista soo socota oo arrinta aan ka hadlaynno ku saabsan:
1. “Wax kasta oo wax sarqaamiya, habbisana keenaa waa xaaraan”. Haddaba,
qaadku labadaas dhibaatoba wuu keenaa.
2. “Wax kasta oo wax sarqaamiyaa waa khamro, khamro kastaana waa xaaraan”.
Sida muuqata, xadiiskaani mukhaadaraadka oo dhan wuxuu soo hoos gelinayaa
xugunka khamrada, sababtoo ah inay kulligood wadaagaan falka maandoorinta
3. “Wixii intooda badani wax sarqaamiso intooda yarina waa xaaraan”.
Xadiiskaani wuxuu inoo caddaynayaa in xaaraannimada maandooriyeyaasha ayan shardi u
ahayn in wax badan laga qaato ee ay intooda yarina xaaraan tahay.
S. Gunaanad/dardaaran
Bandhiggii waxyeellooyinka qaadka oo aan soo aragnay waxaa inooka soo
baxay in qaadku, xaggii aad u eegtaba uu yahay “halaag xulantidiis”.
Fikraddaas, oo ku salaysan natiijoonkii ka soo baxay cilmibaaristii wajiyada
kala duwan lahayd oo qaadka lagu sameeyey, waa mid laysku raacsanyahay.
Haddaba, mar haddii arrintu sidaas tahay waa in lays weydiiyo maxaa ina kala
gudboon aafada qaadka? Jawaabta su’aashaani waxay ku jirtaa xadiiska soo
socda:
“Qofkii idinka mid ah oo fal xun arkaa gacantiisa ha ku dooriyo, haddii
uu awoodi waayana carrabkiisa, haddii uu taasna awoodi waayo qalbiga ha ka
diido, taasoo ah iimaanka heerka ugu taag daran”
Haddaba, ladagaallanka qaadku waa arrin xil ka saaranyahay qof kasta oo
Soomaali ah, siiba madaxda siyaasadeed, culimmada diinta, aqoonyahannada iyo
qof kasta oo wax garad ah. Xaaladda maanta dalka ka jirtaa ma filayo inay
oggolaan karto in arrintaas tillaabo wax ku ool ah laga qaadi karo. Hase
ahaatee, iyadoo laga shidaal qaadanayo weertii Cali-Dhuux oo lahayd
“Dhashaaday sugtaa xaajadaad dhawrataa abade”, waa in wax uun lagu dhaqaaqo,
iyadoo loogu hor marinayo wacyi gelin habboon oo dhinac kasta ka abbaarta
mashkalda qaadka.
Waxaan Ilaahay ka baryayaa inuu ina waafajiyo wixii danteenna adduun iyo
middeenna aahiroba ku jiraan.
Waxaa SomaliTalk.com soo gaarsiiyey
abdul hakim
Email: hakimmsm@yahoo.com
SAWIRADA QAADKA... GUJI
Faafin: SomaliTalk.com | Dec 15, 2003
Shuruuda Qoraalada Kusoo Baxaya SomaliTalk.com
....
Copyright
& Islaamku wuxuu ka qabo.... Akhri
Kulaabo bogga hore ee
www.somalitalk.com