Soomaalida Britain iyo warbixin dhiilo xunbaarsan

• C/raxiim C. Shaafici
  shafieuk@gmail.com

  ---

Warbixin ciwaankeedu ahaa (Beyond black and white) ama (laga gudub madoow iyo caddaan) oo uu soo saaray bishii la soo dhaafay ee sebtembar maxadka ku xeeldheer cilmiga bulshada ee marka lasoo gaabiyo layiraahdo IPPR, eeyna baahisay British Broadcasting Corporation qaybta UK ayaa waxa uu ka hadlay xaaladda nololeed ee dadka soo galootiga ah ee wadankaan baroosinta ku soo xirtay intii u dhaxeeysay 1990kii  illaa 2001dii  iyada oo ay daraasadu meelo badan ifisay ayaa haddana waxa indhahooda soo jiitay ayaa waxeey tahay sida ay dadkani uga qeeyqaateen kobcinta dhaqaalaha wadanka iyo buuxinta farsadaha banaan ee shaqada taa oo ah ujeedada ugu horeysa ee albaabada loogu balaqay soo galootiga. 

Haddaba daraasaddan ayaa aad u dheeraayd oo si tafatiran uga hadashay jaaliyad kasta iyo waxa ay kusoo kordhisay wadanka. Waxaana  jaaliyadda soomaaliyeed ee ku dhaqan wadankan Britain filanwaa ku noqotay meesha ay ka galeen qiimeeyta guud ee shaqada ama waxsoosaarka oo ay noqdeen dadkeena shaqeeya 12% taa oo ay micnaheedu tahay inta kale waxeey culeeys ku yahiin dowladda oo waxeey ku noolyahiin canshuurta dadka laga qaado.

Qoraalkaan dagdagga ah waxaan isku dayi doonaa bal inaan yaraha bidhaamiyo sababaha keenay shaqa la’aanta halakeeysay bulshada soomaaliyeed eeku dhaqan cariigan iyo sida aan u arko in logaga bixi karo.  

Sababaha igu dhaliyay qoraalkaan

Soomaalida maka liitaan dadka kale? Maxeeyse uga liitaan?

Waxaan aad ula yaabay markii aan daraasadda ku arkay wadanka Angola oo dadkiisa ay shaqeeyaan 30% innaga oo wada garaneeyna Angola iyo maxaladahii qalafsanaa iyo dagaaladii sukeeye ee ay soo martay. Taa ayaa igu dhalisay inaan baaro sababta keentay in Soomaalida ay galaan jagada ugu hooseeysa qiimeeyntaan. 

Dowlad la’aanta (15 jirsatay) qaangaartay

Soomaalida ayaa ah umadda kaliya ee dunida guudkeeda saaran ee aan laheeyn dowlad shaqeeysa.taa waxeey shaqsiga soomaaliga ah dhaxalsiisay guuldarooyin isdaba joog ah oo dhankasta oo nolsha ka mid ah taabanaya. Iyadoo sodankii sano ey dowladda jirtay aysan Soomaalidu talaabooyin sidaa u waaweyn qaadin ayaa haddana dowlad la’aanta waxeey badday in umadda u dhaadhacdo heer dhibaatooyinka  haaysta ay fahmi waayaan bulsha weeynta caalamka. 

Xilligii dowladda soomaaliya ka jirtay shacabka jahawareer ayuu la taahayay taa oo ay sabab u aheeyd dowladdii ugu xilliga dheereeyd ee kacaanka oo duugtay nidaamkii hanaqaadka muwaadinka somaaliyeed iyada oo ku dhaqmeeysay falsafado isku qasan, umadduna u horseeday heerka maanta joogto; sida dowladdu waxeey qaadatay nidaamka hanti-wadaaga oo markii laga leexdana laguugu micneeynayo in uu yahay isagii oo la cilmiyeeyay, tan labaad waxaana si toos ah isu burinayay nidaamka  dowladda ee Hanti- wadaaga iyo kan waxbarashada oo ahaa mid ay gacanta ku hayso dowlad Hanti-goosed ah Talyaaniga. 

Waxaa muhiim in aan dowlad la’aanta u fahanno ineey tahay hooyada  dhibaatooyinkena oo dhan , dareenana nin soo qaxay oo dowlad la’aan ah waxuu lamid yahay nin soo kalahay oo hooy u kunoqdo laheeyn,  shaqadana agtiisa waxeey ka tahay hel waxaad nafta ku celceliso taana dowladda ayaaba dhib la’aan looga hili karaa sida ay qabaan dadka badanaa ma shaqeeystayaasha ah.

Ninka dowladi ka soo jeedo waa nin tol qarameedkiisii bari gantaalayo, waxuu leeyahay safaarad u joogta halkaan ineey siiso caawin dhankasta ah, talooyin iyo ineey difaacdo markii eey timaado arrin weeyn oo soo wajahda jaaliyadda ay matasho ee dhulkan ku dhaqan. Waa mid u dareemi karo nin kasta oo Soomaali ah dabeesysha naga soo gashay dhankaa. 

Waxbarashada

Sababta ugu weeyn ee ay Soomaalida u heli waayeen shaqooyin wadankan iyaa waxeey tahay.

•  In eeysan la’imaan waxbarasho tayo leh, haddii ay noqon laheyd mid xirfadeed iyo aqooneed labadaba.
•  Tirada yar ee nasiibka u heshay waxbarashada illaa heerka jaamacad oo ay ciishay luqadaha eey wax ku soo barteen oo badanaa ahaa talyaani iyo carabi.
•  Iyaga oo ay markeey wadnkan yimaadaan aanan xoogga saarin ineey waxbartaan, oo qofkasta uu ku fikirayo sida ugu dhaqsiiyaha badan inuu wax usoo saaro sababtoo ah dadkii uu ka yimid oo noloshooda isaga ku xirayo amaba laga yaabo inuu ka soo tagay dad xaaladoodu liidato. Maadaama uusan wadankii wax fursada ah ka jirin waxuu ku qasbanyahay inuu maareeyo biilasha inta ugu badan ee uu awoodo sida ugu dhaqsiiyaha badan waxeeyna  bilaabaan ineey xamaali noqdaan, oo ay ka shaqeeyaan waxa loo yaqaano Bakhaarada (Warehouse) oo shaqooyinkooda badanaa iska yahiin kuwo xilliyeed oo aanan joogta aheeyn haddii ay joogta noqdaana anan muddo dheer lawadi karin.

Sida aan kor kusoo xusayba waxbarashada waa labo nooc mid xirfadeed iyo midsare (Academic). Soomaaliya iyada oo ay ku yareeyd waxbarashada guud ahaanba ayaa haddana waxaa sii liidatay dhanka xirafadaha, Sidaa darteed waxaanu isugu jirnaa kuwa ka faana xirfadaha oo u arko sharaf dhac iyo kuwa aanan ku baraarugsaneeyn. 

Xifadahaan aan sheegayo ayaa waxeey noqon karaan :Dabgalinta, Baabuur hagaajinta, Guryo qurxinta noocyadeeda kala duwan. Xirfadahan ayaa ah kuwo maalin walba isasoo tarayaso baahidooda kana macaash badan shaqooyinka xafiisyada badankood.  

Waxaa haboon in qofka markii uu yimaado wadankan oo uusan garaneeyn afkooda iyo qaabka noloshooda oo dhan inuu isgeeyo goobaha wax barshada dadka waaweeyn ee loogu tala galay dadka isaga oo kale ah. Hal sano gudaheed ayaad ka soo baxeeysaa adiga oo ku hubeeysan  luqaddii iyo xirfad aad ku shaqeeysataba. Sidaan waxaa sameeyo umadaha kale oo dhan inta aan Soomaalida ka aheeyn- oo aan horaan u soo sheegay waxa isagana ku keenay inuu shaqo xamaali ah horeey ka galo taa oo aanan wadeeyn muddo dheer. 

Qoxootinimada

Umadaha kale waxeey wadankaan ku yimaadeen qorshe cad oo ah ineey ka macaashaan aqoon ama lacag  mana aha dad habqan ah sideena oo kale. Soomaalida waa dad qaxooti ah oo nabad galyo raadis ah. Reer dhan ayaa waxay imanayaan galbeedka weeyna is dhiibayaan iyaga oo ay ka dhaadhacsan tahay in waxkasta eey  hilidoonaan, oo gacmaha iyo lugahana isasa saran doono  raaxo darteed- waa sida aan raaxada u naqaano haddii aan Soomaali nahay. 

Dhaqanka

Dhaqanka iyo diinta ayaa iyagana iila muuqda ineey kaalin weyn ka ciyaarayaan fangalka nololeed ee umada walba. Sidaan wada ogsoonahay Soomaalida waxeey ahaayeen dad 100% Muslim ah, oo suniyiin ah oo wada haaysto madhabka shaaficiyada. Xagga luqadana waxeey badankood ku hadlaan hal luqad, waana isku  midab . Taa oo uu mecnahedu yahay Soomaalidu ineey ka soo jeedaan dad is leh oo  ay kajirin kala dhaxdooda kala duwanaan diineed, dhaqan, midab iyo mid luqadba. Taana waxeey keentay markeey waayeen wax eey isku takooraan ineey heleen qabiil iyo qabyaalad.

Islahaanshaha soomaalida ayaa waxuu keenay in ruuxa Soomaaliga ah uusan aqoon iyo khibrad midna u laheeyn ku dhex noolaashaha iyo fahanka dadyoowga kale ee ku dhaqan carrigan, waxeeyna noqotay imtixaan uu ku dhaco qofka Soomaaliga ah, Illeen inaga oo waxkasta wadaagno ayaan is ogolaan waaynay oo aan abtir isku takoornay. 

Waxaanu oga guuleeysan karaa dhibaatooyinkan aanu kor ku soo xusnay haddii aanu lanimano is’afgarad,is’ogolaasho iyo aqbalaadda ruuxa kaa gadisan haddii ay noqon laheeyd diin ama midab isla markaana aanu la soo baxno xirfado magaalo joog wanaag sida inaanu mideeyno codkeena iyo inaano xiriir fiican la yeelano bulshada soo galootiga ah ee wadanka ku dhaqan oo iyadu hadda noqotay xoog aanan la dhayalsan karin. 

Adkaanta  ama (Complexity) Fahanka nolosha Reer galbeedka

Soomaalida badankood noloshooda miyiga kama foga, noloshaa oo ah mideey aad u fududahay fahankeeda iyo laqabsigeeda. Waxaana hubaal ah nolosha magaalada ineey u baahantahay xirfado bulsho aqooneed iyo karti gaar ah, taana waxeey qaadani waqti dheer in sida ay tahay aan ula qabsano, oo bulsho ku fashilantay iyadii is luqad taqaanay ineey is fahanto lagama sugayo ineey fahmaan umado ka luqad,dhaqan, taariikh iyo maslaxad duwan.

Noloshii aan ku halaawnay ee miyi lamoodka aheeyd!!!!!!

•       Waa midda qofkasta uu shaqada ku heli jiray wasaaradda uu joogo nin ay isku heeyb yahiin isaga oo aan la heeyn aqoontii iyo kartidii jagadan u baahneeyd.
•       Waa midda qofkasta markii uu shaqo u baahdo uu ku khasbanaa inuu raadiyo dhadhaxaadiye (waasito). Sidaa darteed waxaad arkeeysaa dad badan oo Soomaali ah oo wali aanan ka korin dhaqanka noocaa aha. Waxuu fadhinayaa guriga oo waxuuna wacaa saaxiibadiis isaga oo weeydiinayo in fursadi ka jirto shirkadda uu ka shaqeeyo, haddii ay jawaabtu HAA noqoto waxuu weeydiistaa inuu kala hadlo mareeyaha shirkadda.

      Waa tan qofka uusan dan ka laheeyn inuu shaqo helo iyo inkale, mar haddii uu helayo dad qaraabo ah oo uu la noolaado. dhaqankana maha mid ku cusub nolosha soomaalida. 

Hubsiino la’aan

Nidaamka wadankaan Britain ayaa ah in qorshe kasta qaato waqti ku filan haddii ay noqon laheeyd shaqo, dalacsiin, macaash iyo arimaha la xariio dowladda sida sharciyada oo kale. haddaba nidaamkaan ayaa waxuu cadaw ku yahay qofka Soomaaliga ah  ee anan aqoon fiican u laheeyn nidaamka ku dhisan hubsiinada ee ay hay’adaha wadankan ku shaqeeyaan, waxaadna arkeeysaa qofka Soomaaliga ah inuusan fahmeeyn ama uusan ku kalsooneeyn habsami u sacodka howlaha  isla markaana si dagdag u muujinayo saluugsanaan sida wax u socdaan. Taa oo ay sabab u tahay khibraddii hore ee aanu kala nimid wadankeenii oo aheeyd haddii aad subaxii xafiis u kalahdo saacado gudahood inaad ku keento deeyro ama guul, oo haddii waqti kale laguu qabto eey micnaheedu tahay diidmo haddii eeysan aheeyna laaluush layska doonayo. (Dad Soomaali ah ayaa waxeey laaluush ku bixiyeen xafiisyada guryeeynta (housing) ka oo Hindida wadankan  lacagta ka guratay, maxaa yeelay waxaanu fahansaneyn nidaamka wax u socodka ee wadanka).

Dhibaatadan ayaa u baahan wacyi galin gaar ah in bulshada laga siiyo, loona sharxo waxa ay sameeynayaan inuu yahaya danbi ay ku muteysan karaan xabsi haddii lagu helo. 

Arinta shaqeeynta  haweenka

Haweenka Soomaaliyeed ee Yurub ku nool badankood ma shaqeeyaan, waxaana qiimeeyn kuugu filan inta aad taqaano. Habalaha ayaa waxeey yahiin 50% bulshada, halkaana waxaa ku maqan kalabar xoogii shaqada.

Dhaqan ahaan hablaha Soomaaliyeed waxeey can ku ahaayeen howl karnimo iyo ineey qabato wax kasta oo shaqo ah, xilligii ay dowladu jirtay ee Soomaalidu magaalda usoo hayaantay sidoo kale hablaha waxeey ka qeeyqaateen dib u dhiska wadanka iyo horumarinta umadda. Sidoo kale xilliyadii ay dhibaatadu wadanka ka dhacday hooyada Soomaaliyeed waxeey noqotay mid qabata shaqo kasta si’eey ugu hesho caruurteeda nolol maalmeed xalaal ah. Waxaana tusaale inogu filan hooyada uurka ah ee juwaanka madaxa gashatay eeku biirtay xamaaliyaasha suuqa Bakaaraha si’ay u rarto gawaarida xamuulka ee badeecadaha daabula. 

Maxaa keenay shaqa joojinta haweenka Soomaaliyeed ee UK?

Waxaan u aanaynayaa shaqa la’aanta haweenka sababahan ama caqbadahan sadaxda ah:-

              I.      In dadka qaarkii gabarta shaqeeysa ay ula muuqato midaan diin laheeyn ku fiicneeyn, oo waxaa jira fakir diini oo maalmahaan danbe soo xoogeeystay oo badanaa naga soo galay wadamada muslimiinta ah ee maalqabeenada ah sida dowladaha kahliijka.

           II.      Ineey reer noqoto ka dibna ay ka walwasho in caruuteeda ay gacanta u galiso daryeesho aysan isku diin aheeyn ama isku dhaqan-oo halkaasi hooyada ay la soo darsto walwal, kaa oo keena akhiratanka ineey iska dhaafto shaqada.

         III.      Qaab labiska (Xijaabka) hablaha soomaalida oo aanan laga jecleeyn goobaha shaqada wadanka, dhibaatadan oo ah midaan la wadaagno Muslimiinta wadankan ku dhaqan.

Arintaan ayaa ah mid laga guuleysan karo hadii si fiican dadka logu sharxo ineey shaqadu tahay cibaado, in lahelo hablo Soomaaliyeed oo bartay xifadda caruur haaynta, taa inaga kaafineeysa inaan caruurteena gacanta u galino daryeesho aanan isku diin aheeyn.

Gunaanad

Waxaa hubaal ineey jiraan sababha aanu maanta ka dhawaajiyay iyo kuwo kale sidaa darteed arintaan waxeey u baahantahay daraasad balaaran ku  sameeyno waxyaabaha keenay guuldarada isla mar ahaantaana aan u helno xal dhaxal gal ah oo laga qeeyb galiyo bulsha weeynta ku dhaqan wadankaan haddii kale sidaa ayaan u xajisan doonaa ama aan ka sii hoo dhici doonaa kaalinta aynu maanta ku jirno.- Ilaahna ma qaado dhibaato aysan u soo jeedin dadka eey haaysato sida ay isaga qaadi lahaayeen. 

Sababaha aan soo tixay ayaa isugu jira kuwo laga guuleeysan karo oo u baahan oo kali ah wacyi galin iyo kuwo ay ku xiran tahay xalkooda is badal loo helo duruufaha nololeed ee ku xeeran qofka soomaaliga ah ee maanta nool.

Guud ahaan xalku waxuu soo hoos galayaa inaanu waxbadan ka barano oo aan daraaso dhab ah ku sameeyno wax badana aanu ka barano dadka aanu dooneeyno inaan ku dhex noolaano. 

Tixraac: Beyond black and white

C/raxiim C. Shaafici
shafieuk@gmail.com

Afeef: Aragtida qoraalkan waxaa leh qoraaga ku saxiixan

Faafin: SomaliTalk.com | Oct 31, 2005