“Aqoonsiga Somaliland loo diidayaa waxay ka dhigan tahay inaynu danta dagaal oogayaasha ka hor marinayno kuwa nabadda dhaliyey”

Daabaco Boggan | Print Filimada anshaxa xun, ruugidda Qaadka iyo isticmaalka Daroogadu Saamayn intee le'eg Bay ku Leeyihiin Faafidda Cudurka AIDSKA ee Soomaaliya.. Guji... XAMAR DAAWO DACALLADA.. SAWIRRO

Baarlamaanka dalka ingiriiska (House of Commons) ayaa markii ugu horaysay muddo 44 sannadood ah arbacadii doraad miiska fadhiyadooda soo dhigay dood culus oo ku saabsan qadiyadda Somaliland iyaga oo sida ay sheegeen warar rasmi ah.

Dooddani waxay miisaska timi ka dib markii ay xubno baarlamaanka ingiriiska ah oo dhowaan booqasho ku yimi Somaliland iyo weliba mudanayaal kale miiska soo dhigeen ajande ku saabsan Somaliland, waxayna mudanayasha baarlamaanka ingiriisku ajandahaa dood xiise leh ka yeesheen arbacadii doraad, dooddaasina waxay ka dhacday hoolka fadhiyada xarunta baarlamaaka ingiriiska ee London, dooddan oo socotey muddo laba saacadood gaadhaysaa waxa lafa gurkeeda bud-dhig u ahaa sidii loo aqoonsan lahaa Somaliland iyo sidii loo siin lahaa caawimo wax ku ool ah oo toos ah, waxayna mudanayaasha doodad jeediyey farta ku fiiqeen inay Somaliland xaq u leedahay in la aqoonsado, isla markaan waxaytilmaameen inay dawladda ingiriiska waajib ku tahay inay deeq toos ah siiso Somaliland.

Tony baldry oo ah mudane ka tirsan xisbiga qunyar socodka ee mucaaradka (Conservative), kana mid ahaa weftigii baarlamaanka ee Somaliland booqashada ku yimi ayaa sheegay inay dooddan tii ku xigtay ee nooceeda ahayd ay baarlamaanka ingiriiska ka dhacday 4-tii May 1960kii, taas oo uu ra’iisal wasaarihii ingiriiska ee xiligaa Harold Macmilan uu soo hordhigay baarlamaanka ajande ku saabsan Somaliland, iyadoo uu ra’iisal-wasaaraha yidhi “Wax kasta oo uu aayaha Somaliland ku dambeeyo waxa muhiim ah in xidhiidhkii saaxiibtinimo ee ay dadka reer Somaliland iyo ingiriisku lahaayeen mudada dheer uu noqdo mid sii jira oo horumar sameeya”.

Mudane Tony Baldry waxa kale oo uu halkaa ka sheegay inay jirtay ballamo ay boqortooyada ingiriisku xiligaa uu qaaday dadka reer Somaliland, ballamahaasna ay ka mid ahaayeen “In wax kasta oo uu aayaha Somaliland ku dambeeyo ay dawladda ingiriisku sii wadi doonto taageerada dadka iyo danaha ummadda reer Somaliland, isla markaana ay si gaar ah u sii wadi doonto gaareedii dhaqaale ee ay boqortooyada ingiriisku siin jirtay Somaliland”.

Hase yeeshee mudane Tony Baldry waxa uu carrabka ku adkeeyey oo uu yidhi “Hadii ay Somaliland mar uun u bahanayd xidhiidhkii saaxibtinimo iyo caawimadii ingiriiska” waqtigaas waxa maanta.

Qofkasta oo hargeysa ku nooli qoxooti ayuu noqday markii ay dadki koonfurtu burburiyeen ee ay diyaarado, Taagiyo iyo Madaafic la dhaceen magaalada, markaa sidee ayey suurtagal u tahay in dadkii waxaa loo geystay lagu yidhahdo ku noqda dadkii idin baabi’iyey, waxaanu soo aragnay xabaalihii lagu aasay kumanaan qof oo maydkoodi la helay iyaga oo isku xidh-xidhan.

Dadka reer Somaliland markii aynu u baahnayn way iskeen garab taageen, waxaana xusid mudan waqtigii ciidanka Talyaaniga oo tiradiisu ahayd 91,000 askari iyo 200,000 askari oo ay soo urursadeen inay iska horyimaadeen 9,000 oo askari oo u badnaa Somaliland Scouts iyo Somaliland Corps, kuwaas oo ciidamadii soo weeraray ee Talyaaniga ka dilay, sidii loo difaacayna waxay raad ku yeelatay waxyaalihii ay Talyaanigu damacsanayeen inay ku kacaan oo ay baajisay.

Mudane Tony Baldry isaga oo ka hadlayaa aqoonsiga Somaliland waxa uu yidhi “Aqoonsiga Somaliland loo diidayaa waxay ka dhigan tahay inaynu danta dagaal-oogayaasha ka hor marinayo, kuwa nabadda dhaliyey ee dimoqraadiyadda iyo dawladnimada samaystay, dadka reer Somaliland-na waxa lagu leeyahay inta aad ku biirtaan kuwa koonfurta burburiyey idinkuna dhulkiina burburiyey , ka dibna marka aad dhulkiina burburisaan ayaanu idin aqoonsanaynaa, hadiii aaad koonfurta banaanka ka joogtaan oo aad dimoqraadiyad iyo deganaansho samaysataaana waanu idin ilaawaynaa”. Laakiin xeeladdii bulshada caalamka ee ahay in hadii loo samro oo muddo la sugo ay soomaalidu aakhirka isu iman doonto, taasi ma shaqaynayso, hadii la sii eegtona khatar weyn ayaa ku jirta, sugitaankiina wuu dhamaaday, waayo 14 sannadood ayeynu lahayn soomaalidu dib ayey isugu iman doonaan oo isu jeclaan dooonaan, laakinse taasi waa wax aan dhacaynin, dhulalkii soomaalidana meesha qudha ee shaqaynaysaa waa Somaliland ee aynu halkaa dhisno, aynuna abaal marrino dedaalka iyo dhaqanka wanaagsan ee ay Somaliland la timi, hadii aynu aqonsiga ugu horaynana wadamo badan ayaa inagu dayana lahaa, waxa kale oo aan dareensanahay in afkaartii beesha caalamka ee aqoonsiga Somaliland ay iminka sidii hore iska bedeshay oo aanay caalamka hadda jirin cid aad uga soo horjeedda Somaliland.

Waayo tusaale ahaan waxa hadda aad u fiicnaaday xidhiidhkii iyaga (Somaliland) iyo Jabuuti., sidoo kale dawladda koonfur afrika ayey hadallo dhiiri gelin ahi ka soo yeedhayaa.

Mudane kale oo isna la yidhaahdo John Barrett oo ka tirsan xisbiga libaaraalka dimoqraadiga oo laga soo doorto magaalada Edinburugh ee ku taal Scotland ayaa isna ka mid ahaa mudanayaashii ka hadlay qadiyadda Somaliland, waxaana hadaladiisa ka mid ahaa “Hadii dadka ku nool Scotland iyo waqooyiga Ireland ay intooda badani isku raacaan inay aayahooda ka tashadaan ma jirto cid u diidi kartaa, waana waxa ayey dadka reer somaliand xaq ugu leeyihiin inay aayahooda ka tashadaan, iminkana waxa keliya ee ay dadka reer Somaliland dalbanayaan waxa weeye inay aayahooda ka tashadaan iyaga oo ku sugan xuduud waqti dheer jirtay”.

Waxa kale oo ay mudanayaashaasi tilmaameen inay aragti qaldan tahay in aqoonsiga iyo caawimada ay Somaliland u baahan tahay laga dhigo wax ku xidhan mashruuca aan rajada lahayn ee dib u heshiisiinta kooxaha somaliya ee ka socda Nayroobi, “Ma ahaa inay arinta Somaliland u dab-ranaato cid kale oo aan somaliland ahayn” ayey yidhaahdeen mudanayaashaasi.

Mudane Andrew Robathan oo ka mid ahaa xubnihii baarlamaanka Britain ee booqashada ku yimi Somaliland, kana tirsan xisbiga mucaaradka ee qunyar socodka (Conservative) ayaa fadhigii doraad ee baarlamaanka Britain ku saabsan qadiyadda Somaliland, qoraalkaas oo uu sheegay inuu u gud biyey wasiirka arimaha debedda ingiriiska, wuxuuna mudanahaasi sheegay inuu wasiirka arimaha debedda ingiriiska ka dal badday inuu dalalka ururka midowga yurub (EU) ku dhiiri geliyo ama ku cadaadiyo inay aqoonsadaan Somaliland, caawimona u fidiyaan.

Laakiin mudane Andrew Robathan waxa uu ku dooday inuu la yaabay markii uu magaalada Nayroobi ku arkay dhiig-yacabkii Janaraal Morgan oo ku jira hudheel ay dawladda Ingiriisku kharashka ka bixiso, wuxuuna wasiirka deeqaha debadda u qaabilsan dawladda Ingiriiska oo madasha fadhiyey ka dalbadday inuu ka jawaabo sababta ay dawladda ingiriisku lacagta ugu maalgelisay dhiigyacabka Janaraal Morgan hase yeeshee Mr. Tony Worthington oo ka mid ahaa xubnihii weftiga baarlamaanka Ingiriiska ayaa isagu safka kaga jiray xubnihii ajandaha badka soo dhigay, waxaase madasha lafteeda looga mahad naqay Mr. Tony Worthington, iyadoo looga mahad naqay sidii uu ugu guulaystay inuu ajandaha ku saabsan Somaliland ee laga dooday soo dhigo madasha fadhiga baarlamaanka.

Mr. Andrew Robathan waxa kale oo uu fadhiga baarlamaanka ingiriiska ka jeediyey war bixin ku saabsan socdaalkoodi Somaliland, isaga oo aad ugu dheeraaday sidii xiisaha lahayd ee loogu soo dhoweeyey Somaliland iyo waxyaalihii ay ku soo arkeen, wuxuuna ku nuux nuuxsaday inay si weyn dareenkooda u taabatay sidii la yaabka lahayd ee loogu dhoweeyey Somaliland iyo raadadkii ku saabsanaa dadkii la xasuuqay sannadkii 1988 kii.

Mr. Andrew Robathan waxa uu dooddiisa ku darsaday inay la yaab ku noqotay markii uu ogaaday in dhiigyacabkii janaraal morgan hudheel Nayroobi ah oo ay lacagta jiifkiisa bixiso dawladda Britain, wuxuuna mudanahani wasiirka caawimada debedaha ee dawladda Britain oo madasha fadhiyey ka dal badday inuu jawaab ka bixiyo sababta ay dawladda Britain lacag uga maal gelisay, isna halka dood ka jeediyey wuxuuna dooddiis axsaabta Ingiriisku mawqif isku mid ah ka taagan yihiin carrabka ku adkeeyey inay dadka reer Somaliland wax badan qabsadeen, xaqna ay u leeyihiin in la aqoonsado si buu yidhi ay u helaa maal gelin caalami ah. “Aqoonsi la’aantu waxay Somaliland ka horjoogsanaysaa maal gelinta uu dalku u baahan yahay” ayuu yidhi Mr. Quentin Davis.

Wasiirka dawladda Britain u qaabilsan caawimadda debedaha Mr. Hillary Ben ayaa isna hadal ku saabsan ajandaha laga doodayey ee qadiyadda Somaliland mahasahaa ka jeediyey, wuxuuna sheegay inuu xafiiskiisu soo diyaarin doona barnaamij cusub oo ku saabsan siyaasadda ay dawladda Britain ku waajahayso qadiyadda Somaliland, isaga oo sheegay inuu diyaarinta qorshaha cusub ee ku saabsan arinta Somaliland wada tashi kala yeellan doono mudanayaasha talooyinka ka bixiyey arinmaha Somaliland.

Mudanayaasha halkaa ka dooday waxay dooddooda gundhig uga dhigeen inuu xalku yahay in Somaliland la aqoonsado, waxayna mudanayashu halkaa ka sheegeen inay wasiirka aarimaha debeddda Somaliland ay u qorsheeyeen inaay dood ka horjeediso fadhiga baarlamaanka ingiriiska marka ugu horaysa ee ay fursada u hesho. Hase yeeshee sida ay sheegeen xogo u dhuundaloola mudanayaasha baarlamaanka waxay mudanayaashaasi u ololaynayaan sidii dalka Ingiriiska loogu casuumi lahaa madaxweynaha Somaliland Daahir rayaale kaahin, iyadoo uu qorshahoodu yahay inuu madaxweyne Rayaale bisha March ee fooddda inagu haysa yimaaddo dalka ingiriiska si uu khudbad uga horjeediyo fadhiga baarlamaanka ingiriiska.

Muddo hadda laga jooga 44 sannadood waa markii u horaysay ee arinta Somaliland la soo dhigo miiska doodaha ee baarlamaanka Ingiriiska doodna lagaga yeesho, waxayna markan markii xigey ahayd bishii may sannadkii 1960 kii xiligaas oo baarlamaanka ingiriiska lagaga dooday ajande ay xukuumaddu soo hordhigtay oo ku saabsanaa in Somaliland la siiiyo madax banaanideeda ka qaadatay mustacmarkii ingiriiska 26-kii juun 1960-kii laakiin sannadkii 1994-kii ayaa hal mar la baarlamaanka ingiriiska fadhigooda la soo dhex dhigay ajande ku saabsan qadiyadda Somaliland, waxaana soo dhigay Tony Worthington, balse inkasta oo uu arintaa baarlamaanku ka hadlay, hadana may dood culus oo u dhiganta ama u dhow ba doodad arbacadii doraar dhacday.

Doodad ay khamiistii doraad qadiyaadda Somaliland ka yeesheen mudanayaasha baarlamaanka ingiriisku waxa qaban qaabadeeda iyo hal abuurkeeda iska lahaa kooxdii mudanayaasha ahaa ee baarlamaanka Britain ee dabayaaqadii jananweri 2004 socdaalka ku yimi Somaliland, kuwaas oo dareen iyo aragti cusub kala guryo noqday Somaliland, waxayna gebagebadii socdaalkooda meel badan kaga dhawaaqeen inay dawladooda cadaadis ku saari doonaan in Somaliland la aqoonsado iyo in caawimo toos ah la siiyo dadka reer Somaliland, markaana ay baarlamaankooda hordhigi doonaan wixii ay kala soo kulmaan socdaalkoodi Somaliland iyo xaaladdii ay ku soo arkeen dadka iyo dalka Somaliland.

Waxayna taasi keentay doodad culus ee uu baarlamaanka ingiriisku arbacadii doraad ka yeeshay qadiyadda Somaliland, halkaas oo ay mudanayaashi doodad ka jeediyey si ba’an ugu nuux nuuxsadeen inay dawladoodu aqoonsato Somaliland, deeq toos ahna u fidiso.

Doodad ay mudanayaasha baarlamaanka ingiriisku ka yeesheen qadiyadda Somaliland.

Waxa si toos ah looga daawan karaa telefishinka BBC-da Parliament Channel axadda saadambe (8-2-2004) marka ay saacaddu tahay 8GMT ama 5 galabnimo.

abdifatah hassan
cabdifataax_96@hotmail.com
Hargeysa

Kulaabo bogga hore ee www.somalitalk.com